Dimitrije Tucović
| Димитрије Туцовић | |
|---|---|
[[Datoteka: |250px]] | |
| Rođen/a | 13. 5. 1881. Užice, Kneževina Srbija |
| Umro/la | 20. 11. 1914. (dob: 33) Kolubara, Kraljevina Srbija |
| Obrazovanje | Pravni Fakultet Univerziteta u Beogradu |
| Zanimanje | novinar, političar, publicista |
Dimitrije "Mita" Tucović (1881-1914) je bio istaknuti teoretičar i vođa socijalističkog pokreta u Kraljevini Srbiji, osnivač Srpske socijaldemokratske partije.[1]
Srpska socijaldemokratska partija je pod Tucovićevim vodstvom bila "jedna od najnaprednijih i najborbenijih radničkih stranaka u Evropi".[2] Tucović je čitav život posvetio borbi za radnička i ljudska prava, ravnopravnost polova, opšte pravo glasa, socijalnu pravdu i građanske slobode u Kraljevini Srbiji. Neke od ideja za koje se on pionirski zalagao danas predstavljaju široko prihvaćene vrednosti u Republici Srbiji.
Dimitrije Tucović se danas smatra jednim od velikana srpskog novinarstva.[3] Kao njegovo najznačajnije delo obično se navodi knjiga "Srbija i Albanija"[4][5], jedna od ranih studija o albanskom narodu, koja se "obračunala s nacionalističkim pozivom na istorizam“.[6]
Dimitrije Tucović je rođen 13. maja 1881. u selu Gostilje na planini Zlatibor.[1] Otac mu je bio pravoslavni sveštenik.[7]
Dimitrije je školske 1893/1894. godine upisao Realnu gimanaziju u Užicu, koja je bila središte socijalističkog pokreta, i u kojoj su se čitale zabranjene knjige Vase Pelagića, Svetozara Markovića, Mite Cenića, Dragiše Stanojevića i ilegalni listovi Socijal-demokrat, Zanatliski savez, itd.[8] U gimnaziji je delovala đačka družina “Napredak”, čiji je jedan od njenih osnivača 1883. bio Dragiša Lapčević, a među članovima su bili Dimitrije Tucović, Radovan Dragović i drugi.[8] Tucović je još u gimnaziji postao blizak prijatelj sa Radovanom Dragovićem, od koga je dobio prve socijalističke knjige na čitanje.[8] Već u petom razredu realke čita nemačke klasike i teoretski časopis “Die Neue Zeit”, koji je uživao veliku reputaciju u medunarodnom radničkom pokretu.
Nakon Dragovićevog odlaska, Tucović postaje centralna ličnost socijalističke đačke družine “Napredak”, koja je delovala sve do 1897. godine, kada je zabranjena pod režimom Vladana Đorđevića. Sledeće, 1898. godine, ukinuta je i Realna gimnazija u Užicu. U znak protesta protiv zatvaranja gimnazije Tucović i drugi omladinci su istakli veliku crnu zastavu i protestne parole na njenom krovu.[8]
1899. godine Dimitrije Tucović prelazi iz Užica u Beograd da završi gimnaziju. U Beograd je aktivno radio na organizovanju mladog radničkog pokreta u Kraljevini Srbiji.[9] Od 1901. sarađuje u Radničkim novinama. Iste godine je obnovljeno Beogradsko radničko društvo, Tucović formira socijalističku grupu velikoškolaca i ulazi u upravu Društva. 1902. godine je organizovao demonstracije studenata protiv politike Nikole Pašića.[1]
Tucović je nastojao da stvori moderne radničke sindikate koji bi se borili za veća radnička prava i bolje uvjete rada. Tucović i Dragović obnavljaju raniji "Odbor za vođstvo pokreta" i iniciraju stvaranje "Centralnog odbora", koji je imao zadatak da koordinira radničke štrajkove. Dimitrije Tucović je predvodio martovske demonstracije protiv kralja Aleksandra Obrenovića 23. marta 1903. u Beogradu[9], nakon čega je morao da emigrira u Zemun, pa u Beč.[1] Naime, 23. 3. 1903. godine oko 5.000 studenata, đaka i radnika, je izašlo na demonstracije protiv apsolutističkog režima srpskog kralja Aleksandra Obrenovića, koje su organizovali studenti socijalisti Dimitrije Tucović i Triša Kaclerović, jer im nije dozvoljeno održavanje levičarskog skupa. Skup je završio nasiljem, u Beogradu je u sukobu s policijom poginulo pet, a ranjeno šest ljudi. Uhapšeno je više od 120 demonstranata, protiv 27 podignuta je optužnica, a Tucović i Kaclerović su emigrirali iz zemlje.[10]
Poslije majskog prevrata, u Beogradu je 2. avgusta 1903. godine održan Osnivački kongres Srpske socijaldemokratske stranke. Radničke novine, koje je uređivao Tucović, su proglašene partijskim organom. Na međunarodnom planu, SSDP postaje članica Druge internacionale, gdje Tucović surađuje s Rosom Luxemburg, Lenjinom i drugim socijalistima.[1]
1906. je diplomirao prava na Beogradskom univerzitetu.[9] 1907. otišao na specijalizaciju u Berlin, ali se početkom 1908. vratio se u zemlju zbog krize u pokretu.[9] Iste godine je na VI kongresu stranke izabran za sekretara SSDS.[9] S njim na čelu SSDP postigla značajne uspehe u poboljšanju položaja radničke klase.[9] Tucović je najviše doprineo da se dva pokreta partije i sindikata ujedine u jedinstven socijalistički pokret.[9]
Marta 1909. godine, srbijanski prestolonaslednik Đorđe Karađorđević je prebio na smrt svog poslužitelja. Režimska štampa je pokušala da zataška zločin nazivajući ga „tajanstveno ubistvo", ali su Dimitrije Tucović i srpski socijaldemokrati preko Radničkih novina započeli upornu kampanju, zahtevajući da se zločin kazni.[11] Ovaj događaj je izazvao veliku buru, pa je Đorđe 27. marta 1909. godine bio primoran da se odrekne prestola u korist mlađeg brata Aleksandra. U Srbiji se govorilo da „Radničke novine" izazvaše pad prestolonaslednikov. Ovaj događaj, ova afera, koju je socijalna demokratija otkrila i neustrašivo javnosti iznela, uspela je da kod najširih masa, naroda kompromituje ne Đorđa, nego presto, monarhiju uopšte, i da joj više ojača raspoloženje za republiku.[12]
Zahvaljujući Tucoviću, Srpska socijaldemokratska stranka je stekla ugled u međunarodnom radničkom pokretu.[9] Bio je organizator i vođa Prve balkanske socijalističke konferencije, održane u Beogradu od 7—9. januara 1910.[9] Na kongresu su učestvovali delegati iz Srbije, Bugarske, Rumunije, Turske, Crne Gore, Makedonije i slovenskih oblasti Austro-Ugarske, koji su se složili da je njihov cilj ukidanje nasilno iscrtanih granica na Balkanu i stvaranje Balkanske federacije.[13] Iste 1910. godine, Tucović je osnovao marksističko-teoretski časopis Borba, i postao njegov urednik.[9] Kao predstavnik stranke učestvovao je na mnogim međunarodnim kongresima. U Berlinu i Kopenhagenu se upoznao sa radom narodnih domova (vidi Ungdomshuset), nakon čega je osnovan Narodni dom u Beogradu.[14] Na Međunarodnom socijalističkom kongresu u Kopenhagenu 17. avgusta 1910. oštro kritikuje socijaliste nekih zapadnih zemalja zbog njihovog držanja povodom aneksije Bosne i Hercegovine.[15] U polemici sa predstavnikom austrijske socijal-demokratije Karlom Renerom, ocenio je politiku Austro-Ugarske prema Bosni kolonijalno-porobljivačkom.[1] Na Tucovićev predlog je u zaključke kongresa Socijalističke Internacionale unet sledeći pasus o nezavisnosti malih naroda: Mi zahtevamo isto tako sa postojanim insistiranjem autonomiju svih naroda i branimo ih od svih ratobornih napada i svih pritisaka.[16]
Mobilisan je 1912. te je kao rezervni oficir I pešadijskog puka Moravske divizije prvog poziva učestvovao u balkanskim ratovima i srpskom vojnom pohodu na Albaniju.[9] Tucović je sa srpskom vojskom prešao Albaniju sve do Elbasana. Kada su zauzeli u većinski albansku varoš Đakovicu, prokomentarisao je: "Ušli smo u tuđu zemlju".[17] Kao svedok pokolja albanskog stanovništva u novopripojenim oblastima, Tucović je opominjao da je „izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad celom jednom nacijom“, što je „zločinačko delo“ za koje se „mora ispaštati“.[18]
Povratkom iz vojske 1913. ponovo zauzima aktivno mesto u radničkom pokretu. Postao je član Međunarodnog socijalističkog biroa 1914.[9] U praskozorje Prvog svetskog rata boravi u Berlinu sa namjerom da doktorira. Međutim, Austro-Ugarska je 1914. objavila rat Srbiji i Tucović se vraća u domovinu, gde stupa u srpsku vojsku i učestvuje u početnim pobedama nad Austro-Ugarskom. Tucović je tokom čitavog ratnog perioda, sve do svoje pogibije, pedantno vodio ratni dnevnik. Četiri dana pred smrt pisao je o bezakonju koje je zavladalo u redovima vojske:
Na Jučerašnjem maršu pokazalo se u punoj svetlostl besnilo ratnih strasti. Vojnici su izgubili svaki čovečanski osećaj i kao besni psi jure rojem pored druma od kuće do kuće, tražeći šta će opljačkati. Deca i žene uzaman zapomažu da spasu što imaju, dok ih naperena puška u grudi ne ućutka. Gledao sam kako jedan vojnik svlači s dece na kolima koja beže ponjavu i preti majci da će je ubiti ako bude zapomagala. Jedan trese košnicu, drugi prosipa rakiju, treći vadi hleb iz vatre. Nastao je takav haos kao da ova zemlja ne postoji i kao da niko nikoga ne pripoznaje.[19]
– Tucovićev ratni dnevik, 16. novembra 1914. godine
Rezervni kapetan II klase Dimitrije Tucović je 20. novembra 1914. poginuo u Kolubarskoj bici protiv austrougarske vojske na Vrače Brdu blizu Lazarevca. Poginuo je u 33. godini života.
Povodom vesti o smrti Dimitrija Tucovića oglasili su se mnogi evropski intelektualci, između ostalih i Karl Kaucki, Lav Trocki, Herman Vendl, Žan Longe i drugi.[20]
Među mnogobrojnim krvavim žrtvama koje je Internacionala podnela na bojnim poljima, Tucović je najpoznatija i najuglednija žrtva. Internacionala će s čašću čuvati uspomenu na njega.[20]
Tucović je objavio oko 600 radova u domaćim i stranim listovima[21], uglavnom novinske članke, knjige i prevode. Neki od njih su:
- Borba državnog i revolucionarnog socijalizma u Francuskoj (1902)
- Sindikalne organizacije (1904)
- Sindikati i partija (1904)
- Zakonsko osiguranje radnika (1907)
- Austro-Ugarska na Balkanu (1908)
- Zakon o radnjama i socijalna demokratija (1908)
- Radnički pokret u Srbiji (1909)
- Za socijalnu politiku (1909)
- Balkanska konferencija (1910)
- Prva balkanska socijaldemokratska konferencija (1910)
- Albansko pitanje (1910)
- Rat i mir (1910)
- Oslobođenje žene (1910)
- Taktika i akcija (1910)
- Buržoaska i proleterska Srbija (1911)
- Marks i Sloveni (1911)
- Srbija i Arbanija (1914)
Tucović je sarađivao u stranim listovima i časopisima, kao: „Vorwärts“, „Arbeiter Zeitung“, „Der Kampf“, „Dei neue Zeit“. Takođe, preveo je veliki broj dela austrijskih i nemačkih teoretičara, uključujući Marksa, Bebela, Kauckog i dr.
Najuspešnija borba socijalne demokratije protiv stalne opasnosti rata na Balkanu jeste principijelna i energična borba protiv kolonijalne i zavojevčake politike kapitalističkih država.[15]
Tucović je kritikovao Austro-Ugarsku politiku kao kolonijalnu i porobljivačku, a pogotovo njenu aneksiju Bosne i Hercegovine. On posebno kritikuje "austrijske drugove" zbog podržavanja aneksije BiH. Austrijski socijalisti su smatrali da "Srbija nema šta da traži u Bosni", jer nije potpisnica Berlinskog ugovora. Tucović podseća da se, legalistički gledano, može govoriti samo o povredi Turskih prava aneksijom Bosne, a ne povredi prava Srbije. Ali on dodaje da socijalna demokratija ne zastupa pravo Srbije, niti pravo Turske, koje je "krvavo pravo zasnovano na nasilju i pravu jačega", već pravo svakog naroda na samoopredeljenje, pa i naroda u Bosni i Hercegovini. Stoga, Tucović smatra da su austrijski socijaldemokrati tokom aneksione zastupali "netačno i neprincipijelno gledišta", zanemarivši dužnost zastupanja prava naroda na samoopredeljenje.[15]
Kosta Novaković o Tucoviću nakon njegove smrti
Tucović je žestoko kritikovao velikosrpsku politiku Pašićeve vlade. On je smatrao da se srpski ratni pohod na Albaniju i Makedoniju nikako ne može nazvati oslobodilačkom već zavojevačkom, jer se vodi protivno volje većinskog naroda.
Kada se Srbija spremala na balkanski rat 1912. godine, Tucovićeva stranka je jedina u skupštini glasala protiv ratnih kredita. Kada je Srbija nakon toga u balkanskim ratovima zauzela Kosovo, Albaniju i Makedoniju, Tucović je ovo osudio kao imperijalno osvajanje.[1] On se protivio teritorijalnoj ekspanziji i zalagao se da ove oblasti ravnopravno sa Srbijom uđu u zajedničku Balkansku federaciju.
Kritikujući srpski pokušaj izlaska na more preko Albanije, Tucović ocenjuje da "Srbija nije ušla u Arbaniju kao brat nego kao osvajač" i da je rđavom politikom odgurnula albanski narod u mržnju prema svemu srpskom.[22]
Bezgranično neprijateljstvo albanskog naroda prema Srbiji je prvi pozitivan rezultat albanske politike srpske vlade. Drugi još opasniji rezultat jeste učvršćivanje u Albaniji dve na zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile.[23]
Dimitrije Tucović ocenjuje da je srpska buržoazija proklamujući osvajačku politiku prema Albaniji "prvi put sa lica srpskog naroda skinula veo jedne poštene nacije koja se bori za svoje oslobođenje".[24] On podseća da je Srbija htela izlazak na more i jednu svoju koloniju, ali je ostala bez izlaska na more a od zamišljene kolonije stvorila je krvnoga neprijatelja.[25]
Grupisanje i uzajamnost zemalja i naroda na Balkanu jedini je put koji vodi privrednom, nacionalnom i političkom oslobođenju.[26]
Tucović je polazio od premise da Balkan mora pripasti balkanskim narodima.[27] On je smatrao da Balkanski narodi mogu biti politički slobodni i nezavisni samo ujedinjeni u veliku Balkansku federaciju od Jadrana do Crnog mora. Verovao je da samo u zajednici svačiji nacionalni interesi mogu biti ostvareni, a ne u međusobnom trvenju. On navodi da sve "balkanske državice" hoće pristaništa i teritorije, svi hoće za sebe Solun i Vardarsku dolinu, a ne vide da to svi mogu imati samo u zajednici.[28]
Tucović je dokazivao da nema ekonomske logike da se Balkanski prostor dalje deli, jer privredno pocepani prostor predstavlja manju mogućnost za razvoj.[29] On i njegovi stranački drugovi su podsećali da nacionalne države nisu rešenje nacionalnog pitanja jer na Balkanu žive izmešani razni narodi pa svaka nacionalna država oslobađajući jedne zapravo porobljava druge.[29]
Izravnanje sviju razmirica između država putem izbornog suda.[30]
– Program srpske socijaldemokratske partije
Tucović, polazeći sa načelnog socijalističkog gledišta, ne kritikuje samo rat kao takav, već i društveni sistem koji ga je proizveo. On rat smatra neizbežnim rezultatom kapitalističkog sistema, odnosno najkrvavijom epizodom u neprekidnoj zavojevačkoj politici vladajućih klasa. Stoga, borbu protiv rata smatra neodvojivom od borbe protiv klasne vladavine i imperijalističke politike.[31]
Zbog dosledne antiratne politike i konstantnog glasanja protiv ratnih kredita, Tucović i njegovi istomišljenici su od strane nacionalističkih političara trpeli uvrede da su tuđi agenti i izdajnici otadžbine.[32]
Dimitrija Tucovića sjetio sam se i njegove knjige o Albaniji i njegove tužne smrti, kako je ostao pregažen kao dronjak pod točkom onog istog mehanizma protiv koga se smiono i muževno borio. U njegovoj svijetloj pojavi javlja nam se utjeha da na ni našim horizontima nisu sve zastave beznadno pale i smrt Dimitrija Tucovića, kao i ona modra, tiha, melankolična agonija Svetozara Markovića, događaji su koji stoje kao putokazi na početku našeg puta u civilizaciju.[20]
Jugoslovenski komunisti u 20. veku su Dimitrija Tucovića smatrali jednim od svojih preteča. Počast su mu odali tako što su godine 1949. njegovi posmrtni ostaci preneseni sa lazarevačkog vojnog groblja i sahranjeni na trg Slavija, koji je tada preimenovan u Trg Dimitrija Tucovića. Na trgu mu je postavljen spomenik čiji je autor vajara Stevan Bodnarov. Nakon raspada SFRJ, više puta je najavljivano izmeštanje Tucovićevog spomenika sa Slavije ali, zbog otpora javnosti, to nije učinjeno.[20] Danas se mnogi levičari, od socijaldemokrata do komunista, pozivaju na Dimitrija Tucovića kao svoju idejnu preteču.[33][34]
U Republici Srbiji mnoge škole, knjižnice i kulturno-umjetničke ustanove nose njegovo ime. Godine 1973. je u produkciji Radiotelevizije Beograd snimljena biografska mini-serija Dimitrije Tucović u kojoj je naslovnu ulogu tumačio Ljubiša Samardžić.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 „Dimitrije Tucović (biografija)”. Arhivirano iz originala na datum 2009-09-06. Pristupljeno 2009-12-17.
- ↑ Opća enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda. Zagreb. 1981. sv 7. str. 610.
- ↑ „Velikani srpskog novinarstva”. Arhivirano iz originala na datum 2012-01-19. Pristupljeno 2010-04-17.
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (predgovor Milovana Đilasa), Kultura, Beograd-Zagreb, 1946.
- ↑ Review of “Serbia and Albania” by Dimitrije Tucovic
- ↑ Dimitrije Đorđević, Istorija srpskog naroda VI/1, str. 206
- ↑ „UŽIČKI MARKSISTI I POLITIČKI MISLIOCI”. Arhivirano iz originala na datum 2011-06-28. Pristupljeno 2009-12-17.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 „Stevan Ignjić, Pokret đaka socijalista (1891-1904)”. Arhivirano iz originala na datum 2013-11-26. Pristupljeno 2009-12-17.
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 Nova enciklopedija, Vuk Karadžić – Larousse (II tom), Beograd, 1978.
- ↑ „DEMONSTRACIJE 1903. U SRBIJI: Poginulo pet, ranjeno šest ljudi”. Arhivirano iz originala na datum 2011-08-27. Pristupljeno 2012-04-02.
- ↑ „Kralj je ubica!”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-08. Pristupljeno 2012-05-05.
- ↑ „Početak kraja monarhije”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-08. Pristupljeno 2012-05-05.
- ↑ L.S. Stavrianos, “Balkan Federation. A history of the movement towards Balkan unity in modern times”, Menasha, Wisconsin 1944, Appendix C, Resolution of the congress, str. 186.
- ↑ Narodni domovi
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Tucović o aneksiji Bosne i Hercegovine[mrtav link]
- ↑ 16,0 16,1 dr. Andrija S. Stojković, "Kosta Novaković o Dimitriju Tucoviću", Čačak, 1973. str. 94-95.
- ↑ Ušli smo u tuđu zemlju
- ↑ „Seobe Dimitrija Tucovića”. Arhivirano iz originala na datum 2012-01-23. Pristupljeno 2009-12-17.
- ↑ Dimitrije Tucović, Sabrana dela, knjiga 8. str. 343-344.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Spomenici na točkove
- ↑ 1914. Poginuo Dimitrije Tucović[mrtav link]
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 131) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 132) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 105) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 117) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović, Izabrani spisi, knjiga II (str. 23), Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović – dobar primer političkog besednika
- ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 138) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ 29,0 29,1 Peščanik[mrtav link]
- ↑ Dimitrije Tucović, Izabrani spisi, knjiga II, str. 175, Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović, Rat i Balkan (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 37) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ Dimitrije Tucović, Nova godina - nove borbe (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 186) Prosveta, Beograd, 1950.
- ↑ SDU: Počast Dimitriju Tucoviću
- ↑ Dalje ruke od spomenika Dimitrija Tucovića
- Tucovićevi citati
- Dimitrije Tucović, Srbija i Albanija
- Tucovićevi tekstovi na Vikiizvorniku
- Izabrani Tucovićevi tekstovi na E-novinama
- Tucovićevo pismo o zločinima srpske vojske nad Albancima Arhivirano 2021-03-12 na Wayback Machine-u
- Dimitrije Tucović, Rat i mir (govor o aneksiji Bosne i Hercegovine)[mrtav link]
- Dimitrije Tucović, Borba državnog i revolucionarnog socijalizma u Francuskoj
- Dimitrije Tucović, Austro-Marxism and the Annexation of Bosnia and Herzegovina: A Letter to Karl Kautsky Arhivirano 2011-07-17 na Wayback Machine-u