Góra Świętej Anny (województwo opolskie)
wieś | |
Widok na wieś | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Wysokość |
350[2] m n.p.m. |
Liczba ludności (2022) |
432[3] |
Strefa numeracyjna |
77 |
Kod pocztowy |
47-154[4] |
Tablice rejestracyjne |
OST |
SIMC |
0497970 |
Położenie na mapie gminy Leśnica | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa opolskiego | |
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego | |
50°27′27″N 18°10′08″E/50,457500 18,168889[1] |
Góra Świętej Anny[5] (dodatkowa nazwa w j. niem. Sankt Annaberg[6]; hist. pol. Święta Anna[7], niem. Annaberg[8], śl. Świyntoł Ana, Świyntŏ Anna[9], Anaberg[10]) – wieś w Polsce, położona w województwie opolskim, w powiecie strzeleckim, w gminie Leśnica, na Górnym Śląsku. Część miejscowości leży na stokach wzniesienia o tej samej nazwie, na którym stoją bazylika i sanktuarium, z rzeźbą św. Anny Samotrzeciej (XV wiek).
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Kiedyś jej niemiecka nazwa brzmiała Annaberg, Ślązacy nazywali ją Chełmską Górą[11] (choć obecnie popularnie określają ją Anaberg[10]). Nazwa wywodzi się imienia świętej Anny patronki klasztoru znajdującego się na górze będącego celem katolickich pielgrzymek. W historii upowszechniła się także nazwa polska Święta Anna (po śląsku Świyntŏ Anna[9]).
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie wieś występuje pod polską nazwą Święta Anna oraz dwiema niemieckimi Annaberg oraz Sankt Annaberg[12]. W 1934 roku nazistowska administracja III Rzeszy oficjalnie zmieniła ją na Sankt Annaberg (choć używano już tej nazwy wcześniej, m.in. na mapach i pocztówkach, na przemian z Annaberg), ale już w 1941 r. została wprowadzona świecka nazwa Annaberg O.S[13].
Historia
[edytuj | edytuj kod]W latach 80. XV w. na szczycie pobliskiej góry zbudowano kościół albo kaplicę. Na mapach z 1561 i 1685 r. wzgórze nazywa się Georgenberg, prawdopodobnie od patrona ówczesnej świątyni[14]. Pierwsze wzmianki o wsi są w źródłach z 1679 roku.
W 1720 r. w miejscowości mieszkały 54 osoby; w 1843 r. liczba ta wynosiła 476, a w 1910 r. – 707 (558 mówiących w j. polskim, 115 mówiących w j. niemieckim, 31 w obu językach). W 1861 r. miejscowość była ośrodkiem rzemieślniczym i miejscem targowym. Wśród mieszkańców znajdowało się wówczas 85 rzemieślników, którzy reprezentowali 13 specjalności. Od XVIII w. zaczęto wydobywanie nefelinitu, a od początku XIX w. powstawały regularne kamieniołomy tej skały i dodatkowo pierwsze kamieniołomy wapienia. Intensywne wydobycie nefelinitu oraz wapienia zaczęło się w latach 80. XIX wieku, a w kamieniołomie będącym obecnie rezerwatem, obie kopaliny wydobywano do 1946 roku[15][16][17][18].
W 1910 roku 558 mieszkańców mówiło w języku polskim, 31 w językach polskim i niemieckim, natomiast 155 osób posługiwało się jedynie językiem niemieckim. W wyborach komunalnych w listopadzie 1919 roku nie wystawiono tu listy polskiej. Podczas plebiscytu w 1921 roku w miejscowości uprawnionych do głosowania było 511 mieszkańców (w tym 107 emigrantów). Za Polską głosowało 91 osób, za Niemcami 403 osoby[19]. Góra św. Anny była miejscem walk z Freikorpsem w czasie III powstania śląskiego. 2/3 maja została obsadzona przez wojska powstańcze, którzy po kilku dniach opuścili ją bez walki. Ponownie została zajęta 7 maja. 9 maja udaremniono próbę kontrataku niemieckiego z rejonu Zdzieszowic. 21 maja, w wyniku wielkiej niemieckiej ofensywy od strony Gogolina, miejscowość została utracona. Mimo prób odbicia wsi, które trwały do 4 czerwca, Góra Świętej Anny pozostała w rękach niemieckich[19]. Walki te zostały upamiętnione Pomnikiem Czynu Powstańczego, autorstwa Xawerego Dunikowskiego.
W latach 20. zrodził się projekt zmiany nazwy miejscowości z Annaberg na Ahnenberg („Góra Przodków”), który jednak nie został zrealizowany[20].
Poniżej miejscowości od 1936 r. znajdował się Dom Polski zwany „Pod Chełmskim Wierchem”, gdzie odbywały się zjazdy i kursy polskich organizacji działających w przedwojennych Niemczech. W 1936 r. na szczycie góry odbył się Zjazd Polaków Śląska Opolskiego, który zgromadził 6000 Polaków[11]. Obecnie w budynku tym znajduje się filia Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu[21].
W czasie II wojny światowej Niemcy założyli żydowski obóz pracy, w rejonie dzisiejszego Muzeum Czynu Powstańczego. Ofiary obozu prawdopodobnie pochowano na jego obszarze.
W latach 1945–1954 miejscowość była siedzibą gminy Góra Św. Anny.
Od 1988 r. miejscowość jest centrum Parku Krajobrazowego Góra Świętej Anny, obejmującego grzbiet Chełma, a więc zachodnią część Wyżyny Śląskiej. W miejscowości znajduje się muzeum przyrodnicze Parku, a przy drodze z miejscowości do Leśnicy jest Muzeum Czynu Powstańczego.
W 1996 r. w miejscowości mieszkało 560 osób.
Co roku w Górze Świętej Anny (w 2. połowie lipca) organizowane jest Święto Młodzieży – ogólnopolski zjazd młodzieży katolickiej. W tym czasie górę odwiedza ok. 2000 wiernych z Polski i zagranicy.
Przez północny kraniec miejscowości przebiega autostrada A4. Urządzony jest też MOP, który ma piesze połączenie z zabytkami i rezerwatem. Budowę tego odcinka autostrady przeprowadzono przez teren Parku Krajobrazowego wbrew intensywnym protestom organizacji ekologicznych.[22]
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[23]:
- obszar Góry Świętej Anny
- zespół klasztorny franciszkanów
- Pierwszy kościół pw. św. Jerzego został zbudowany na górze w 1480 r. z fundacji Mikołaja i Krzysztofa Strzał (Strzel), właścicieli Poręby, Leśnicy i Żyrowej. Na początku XVII w. przeniesiono z Ujazdu do tutejszego kościoła słynącą cudami drewnianą rzeźbę św. Anny Samotrzeciej (z ok. 1480 roku), zawierającą relikwie świętej. Zmieniono też wtedy wezwanie kościoła i nazwę góry (wcześniej zwanej Górą Św. Jerzego). W 1655 r. na Górę Świętej Anny przybyło pod przewodnictwem o. Franciszka Rychłowskiego 30 franciszkanów z Krakowa, który opuścili w czasie wojny polsko-szwedzkiej, gdy spalono ich klasztor. Za zgodą kapituły z o. Krystianem Chojeckim na czele oraz właściciela ziemi opolskiej, króla Polski Jana II Kazimierza Wazy w latach 1656–1659 zbudowali oni drewniany klasztor na Górze Świętej Anny. W latach 1671–1673 na miejscu starego zbudowano nowy kościół w stylu barokowym fundacji hrabiego Gaschina. W latach 1733–1749 powstał murowany zespół klasztorny, do którego w 1768 r. dobudowano Rajski Plac (dziedziniec arkadowy), na którym obecnie stoi 15 stuletnich konfesjonałów. Jednocześnie w 1754 r. na kościele dobudowano sygnaturkę. W latach 1700–1709 wybudowano z fundacji hrabiego Gaschina 33 kaplice kalwaryjne, na południowo-wschodnich stokach góry. Zaprojektował je opolski architekt Domenico Signo. Nominalnie były własnością parafii w Leśnicy, faktycznie nie były użytkowane aż do 1763 roku, kiedy kalwarię przejęli zakonnicy z Góry Świętej Anny i podjęli działania, by uczynić je miejscem pielgrzymowania. W okresie 1756–1764 odnowiono stare kaplice, dobudowano 4 nowe, w 1764 r. uzyskano odpust papieski dla kalwarii. W 1766 r. o. Stefan Staniewski opracował program odprawianych na kalwarii nabożeństw, a teksty modlitw i pieśni umieścił rok później w polskim modlitewniku o. Wacław Waxmański. 12 września 1779 r. wyruszyła z Bytomia do Góry Świętej Anny pierwsza śląska pielgrzymka, zapoczątkowując ruch pielgrzymkowy do sanktuarium. W związku ze wzrastającą liczbą pielgrzymów kościół przebudowano w 1781 r. pod kierunkiem architekta ze Strzelec Opolskich Christopha Worbsa, który w latach 80. XVIII w. kierował także renowacją i przebudową kalwarii (dodano m.in. kolejną kaplicę, kilka innych drewnianych zamieniono na murowane). W 1810 r. klasztor uległ kasacji, a franciszkanów wysiedlono. Zakonnicy powrócili w 1860 roku, odnowili kościół, w 1868 r. dobudowali wieżę zegarową, jednak w 1875 r. znowu zostali wysiedleni, a klasztor zlikwidowano w związku z Kulturkampfem. Walce o zachowanie klasztoru oraz roli świątyni dla ludu śląskiego poświęcony jest poemat Norberta Bonczyka pt. Góra Chełmska z 1886 roku. Zakonnicy wrócili w 1887 roku. W 1897 r. powstały oba istniejące dziś neobarokowe ołtarze boczne oraz ołtarz główny autorstwa Rajmunda Kutzera (zdemontowany w 1957 roku), a w latach 1904–1905 przebudowano klasztor, m.in. jedno ze skrzydeł według projektu franciszkanina Mansuetusa Fromma OFM[24]. Na przełomie XIX i XX w. przebywał w klasztorze jako zakonnik Chryzogon Reisch, autor monograficznej pracy o historii tutejszego klasztoru. Pod koniec XIX w. wykupiono kamieniołom nefelinitu tuż za północnym murem klasztoru, zasypano go i w latach 1912–1913 urządzono plac modlitewny oraz grotę na wzór groty z Lourdes projektu Johanna Carla Bauma. W okresie 1913–1916 w 14 bocznych grotach zbudowano tam stacje Męki Pańskiej, częściowo fundowane przez rodziny poległych w I wojnie światowej. W latach 1928–1938 zbudowano na południe od klasztoru Dom Pielgrzyma. W 1939 r. Niemcy zabronili odprawiać w klasztorze msze w języku polskim, a 13 listopada 1940 r. wyrzucili franciszkanów z klasztoru, oddając budynek Niemcom z Rumunii, niszcząc przy okazji bibliotekę klasztorną, skuwając polskie napisy i konfiskując zbiory muzeum klasztornego. W czasie wojny Niemcy aresztowali gwardiana Bonifacego Wiesiołka. W okresie 1957–1963 Josef Mitschke dokonał przebudowy wnętrza kościoła w stylu neobaroku, wykonując neobarokowe sztukaterie, malowidła ścienne i główny ołtarz, a w 1992 r. jego syn Georg zbudował neobarokowy prospekt organowy. W 1949 r. miał miejsce zjazd kapłanów z udziałem prymasa Stefana Wyszyńskiego, a w 1983 r. świątynię odwiedził papież Jan Paweł II. Na jego cześć po stronie północnej bazyliki postawiono w 2000 r. pierwszy w województwie opolskim pomnik Jana Pawła II, będący kopią monumentu z Płocka, autorstwa Zemły.
- kościół pw. św. Anny z 1490 roku, przebudowany w 1665 r. i w XVIII wieku,
- klasztor z lat 1730–1749, przebudowany w 1905 roku,
- dziedziniec krużgankowy z przełomu XVIII i XIX wieku,
- 26 kaplic Drogi Męki Pańskiej i Dróżek Matki Boskiej z XVIII wieku,
- 6 kaplic maryjnych z XVIII wieku,
- kaplica pw. św. Józefa z połowy XVIII wieku,
- mogiła powstańców śląskich,
- 2 mogiły żołnierskie,
- budynek gospodarczy, tzw kuźnia
- dom pielgrzyma, część centralna i skrzydło zachodnie, ul. Jana Pawła II, z lat 1929–1939,
- karczma, obecnie dom mieszkalny, ul. Leśnicka, z przełomu XVIII i XIX wieku,
- dom Związku Polaków w Niemczech, obecnie Muzeum Czynu Powstańczego, z początku XX wieku,
- piec wapienniczy – szybowy, obok amfiteatru, z połowy XIX wieku.
- amfiteatr
Inne zabytki:
Osobny artykuł:- amfiteatr
- W latach 1934–1938, wykorzystując ukształtowanie terenu – nieczynny kamieniołom wapieni triasowych w zachodniej części miejscowości, Niemcy wybudowali na zboczu góry amfiteatr, na 7000 miejsc siedzących i 23 (według innych źródeł 43) tysiące stojących. W 1938 r. odsłonięto na górnej krawędzi amfiteatru mauzoleum, poświęcone niemieckim uczestnikom walk III powstania śląskiego. Mauzoleum w kształcie rotundy zbudowane było z bloków wapienia triasowego, zawierało też przypory z granitu permskiego spod Lipska[17]. Po II wojnie światowej, po przyłączeniu Śląska do Polski, w 1945 r. został wysadzony niemiecki pomnik; współcześnie, amfiteatr jest zaniedbany[25].
- pomnik Xawerego Dunikowskiego
- 19 maja 1946 roku, podczas obchodów 25. rocznicy wybuchu III powstania śląskiego, rozpoczęto symbolicznie wznosić Pomnik Czynu Powstańczego według projektu Xawerego Dunikowskiego, który ukończono w 1955 roku. Pomnik i obudowa cokołu wykonane są z karbońskiego granitu ze Szklarskiej Poręby (kamieniołom w Hucie)[17].
Muzea i inne atrakcje turystyczne
[edytuj | edytuj kod]- Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Świętej Anny
- Muzeum Krzyża Świętego (ul. Leśnicka 22) założone w 2020 w budynku dawnej karczmy[26]
- Muzeum misyjne i klasztorne w klasztorze Franciszkanów[27]
- Ekspozycja opolskich skamieniałości, skał oraz minerałów w budynku dyrekcji Parku Krajobrazowego Góra św. Anny[28]
W obrębie miejscowości znajduje się kilka nieczynnych kamieniołomów wapienia triasowego i nefelinitu (w tym rezerwat geologiczny „Góra św. Anny”), kilka sztolni wykutych w skałach oraz 2 jaskinie[29].
Zespół klasztorny franciszkanów z kalwarią, Muzeum Czynu Powstańczego i pomnik czynu powstańczego w Górze Świętej Anny zostały wymienione w Kanonie Krajoznawczym Polski[30]. Oddział PTTK „Sudetów Wschodnich” w Prudniku przyznaje Kolarską Odznakę Turystyczną w „Królestwie Pradziada” za odwiedzenie m.in. Góry Świętej Anny[31].
Bitwa w rejonie Góry Świętej Anny w 1921
[edytuj | edytuj kod]Góra Świętej Anny w literaturze
[edytuj | edytuj kod]- Górze Świętej Anny swój poemat „Góra Chełmska, czyli Święta Anna z klasztorem oo. franciszkanów. Wspomnienia z 1875 r.” zadedykował śląski poeta Norbert Bonczyk[32]
- Józef Lompa, górnośląski działacz społeczny, etnograf, nauczyciel, poeta i publicysta, poświęcił Górze Świętej Anny 2 dzieła ze swojej twórczości:
- „Historya o pobożnej i błogosławionej Petroneli, polskiej pustelnicy na górze Chełm u S. Anny w Górnym Szląsku”. pbi.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-08)]. (cyfrowa wersja tekstu online z 1855 roku),
- „Kwiaty moralne zbierane na Górze Świętej Anny w Górnym Szląsku, wydawające najprzyjemniejszą wonność i posiłek dla dusz pobożnych chrześciańskich: bukiet pierwszy”. pbi.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-08)]. (cyfrowa wersja tekstu online z 1854 roku).
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg
- Góra Świętej Anny - Annaberg, Sankt Annaberg na portalu polska-org.pl
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 35778
- ↑ Maps, Weather, and Airports for Gora Swietej Anny, Poland
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-05] .
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 330 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ Nazwa uznana 11 kwietnia 2008 za niemiecką nazwę dodatkową; w okresie niemieckim oficjalnie obowiązywała w latach 1934–1941 (w praktyce była już wcześniej używana na przemian z Annaberg). Wojewoda opolski odwołał się od decyzji uznania tej nazwy przez MSWiA, ponieważ wprowadzono ją w czasach nazistowskich, ostatecznie jednak zatwierdzono ją jako dodatkową nazwę w języku niemieckim.
- ↑ Przedwojenna mapa WiG.
- ↑ Nazwa oficjalna do 1934 i od 1941 (jako Annaberg O.S.). W praktyce już wcześniej używano także nazwy Sankt Annaberg.
- ↑ a b Nazwa śląska za: Reinhold Olesch, Der Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt Annaberg, Berlin 1958. Użyto alfabetu ślabikorzowego. W wymowie – Świyntoł Anna.
- ↑ a b Nazwa śląska używana obecnie przez autochtonów, np. Anaberg: Ślazacy na pielgrzymce mniejszości narodowych, Piechty na pońć.
- ↑ a b Helena Lehr, Edmund Osmańczyk: Polacy spod znaku Rodła. Warszawa: MON, 1979.
- ↑ Knie 1830 ↓, s. 9,768.
- ↑ Amtsbezirk Annaberg O.S. (niem.)
- ↑ Ewald Stefan Pollok: Góra Św. Anny. Śląska świętość. Kraków: Wydawnictwo Żyrowa, 2000, s. 9. ISBN 83-907364-0-3.
- ↑ R. Niedźwiedzki. Klasztor na Górze na krawędzi zagłady. „Tygodnik Strzelec Opolski”. 23, 2008-06-03.
- ↑ R. Niedźwiedzki. Pałac Odyna i socrealizm. „Tygodnik Strzelec Opolski”. 22, 2008-05-27.
- ↑ a b c R. Niedźwiedzki. Kamienne symbole totalitarnych ideologii. „Gazeta Wyborcza Opole”, 2008-05-08.
- ↑ R. Niedźwiedzki. Klasztor annogórski nad przepaścią. „Gazeta Wyborcza Opole”, 2008-05-10.
- ↑ a b Encyklopedia powstań śląskich, Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1982 .
- ↑ Kamienne symbole totalitarnych ideologii. opole.wyborcza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-14)]..
- ↑ Muzeum Śląska Opolskiego.
- ↑ Ekolog schodzi z drzewa - Archiwum tygodnika Polityka [online], archiwum.polityka.pl [dostęp 2017-11-23] .
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 116 .
- ↑ Henryk Pyka. Artysta w służbie charyzmatu franciszkańskiego – kościół panewnicki i jego dzieła sztuki. „Szkoła Seraficka”. 1, s. 237–241, 2008. Katowice: Prowincja Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce. ISSN 1898-7842.
- ↑ Radosław Dimitrow: Amfiteatr na Górze Świętej Anny rozpada się. NTO.pl. [dostęp 2008-09-09].
- ↑ Dimitrow R." Muzeum Krzyża Świętego powstało na Górze Św. Anny. To nowa atrakcja do zwiedzania. Nowa Trybuna Opolska 31 V 2020 [1]
- ↑ Muzeum Klasztorne - VisitOpolskie [online], visitopolskie.pl [dostęp 2020-10-11] (pol.).
- ↑ Robert Niedźwiedzki, Joachim Szulc, Marek Zarankiewicz: Przewodnik geologiczny. Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej. Stowarzyszenie Kraina św. Anny, 2012, s. 52. ISBN 978-83-63036-04-1.
- ↑ Robert Niedźwiedzki, Joachim Szulc, Marek Zarankiewicz: Przewodnik geologiczny. Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej. Stowarzyszenie Kraina św. Anny, 2012, s. 51–62. ISBN 978-83-63036-04-1.
- ↑ Kanon Krajoznawczy Polski [online], pttk.pl [dostęp 2024-01-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] .
- ↑ Regulamin Kolarskiej Odznaki Turystycznej w „Królestwie Pradziada” [online], prudnik.pttk.pl [dostęp 2024-01-08] .
- ↑ Norbert Bonczyk, „Góra Chełmska, czyli Święta Anna z klasztorem oo. franciszkanów. Wspomnienia z 1875 r.”, Wrocław, 1886. pbi.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-19)]..
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Johann Georg Knie, Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).
- Kremser F., Góra Św. Anny – Leśnica. 1991.
- Lubos-Kozieł J., Gorzelik J., Filipczyk J., Lipnicki A., Pielgrzymowanie i sztuka. Góra Świętej Anny i inne miejsca pielgrzymkowe na Śląsku. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005 (s. 564).
- Reisch Chryzogon, Historia Góry Świętej Anny na Górnym Śląsku. Franciszkańskie Wyd. św. Antoniego, Wrocław 2006.
- Niedźwiedzki Robert, Zarankiewicz M., Zanim Góra św. Anny wynurzyła się z morza. Skamieniałości, jaskinie i drogie kamienie wokół sanktuarium św. Anny. Wyd. Studio Graphito, 2007 (s. 60).
- Niedźwiedzki Robert, Szulc Joachim, Zarankiewicz Marek, Przewodnik geologiczny. Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej. Stowarzyszenie Kraina św. Anny, 2012 (s. 112). ISBN 978-83-63036-04-1.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Góra św. Anny, [w:] Archiwum wycinków prasowych, Instytut Śląski [dostęp 2021-03-04] .