Geografiska dołhosć

Napohlad kule.
Ekwator (módry) dźěli kulu do dweju połojcow a křižuje dołhostniki (žołte) pod 90°. Wšě přećehnjene linije tutoho wobraza su wulke kruhi. Smužkowane linije su šěrokostniki.

Historiski nulowy meridan při Flamsteed House w Greenwichu (na pódźe a na twarjenju markěrowany)

Geografiska dołhosć (prjedy: „stopjeń dołhosće“), λ, mjezynarodnje skrótšena z long. (longitudo = lon., longitude = jendź., franc. atd. „dołhosć“), wopisuje jednu z wobeju koordinatow městna na zemskim powjerchu, a to jeho poziciju na wuchod abo na zapad wot definowaneje (samowólnje postajeneje) sewjero-južneje linije, nuloweho meridana. Wona je so prjedy stopjeń dołhosće mjenowała. Geografiska dołhosć je kut, kotryž so, wuchadźo wot nuloweho meridiana (0°), hač do 180° k wuchodnemu a 180° k zapadnemu směrej měri. Wjeršk tutoho kuta je srjedźišćo mysleneje zemskeje kule, ramjenja wuchadźeja ze srjedźišća přez nulowy meridian resp meridian, na kotrymž městno leži, kotrehož geografiska dołhosć ma so podać. Město předznamješka (tradicionelnje +wuchod, −zapad) je tež E resp. W dowoleny (skrótšenka "O" wobeńdźe so stracha zaměny dla, hlej deleka).

Městna ze samsnej dołhosću leža na meridianje. Meridian běži wot čopa k čopej a je połojca dołhostnika. Na zemskej kuli je dołhostnik (wobstejacy z dweju napřećiwneju meridianow) wulki kruh.
Za postajenje dypka na zemskim powjerchu – za podawanje jeho geografiskeho połoženja – je přidatnje podawanje jeho geografiskeje šěrokosće (prjedy: jeho „stopnja šěrokosće“) jako druha koordinata trěbna.

Postajenje městna a časa

Nulowy meridian

Dokelž njeje přiródna nulowa marka za meridiany (poł dołhostnika), kaž je ekwator za měrjenje šěrokosće, dyrbi so nulowy meridian definować. Wot antiki so Ferrowy meridian wužiwaše. Hakle w lěće 1884 je so swětodaloko jednotnje tón meridian postajił, na kotrymž je srjedźna wóska wěsteho teleskopa obserwatorija Greenwich (London) (hlej Stawizniske).

Geografiska dołhosć podawa so jako kutowy wotstawk w stopnjach, (łukowych) mjeńšinach a sekundach wot nuloweho meridiana k wuchodej (E) abo zapadej (W). Skrótšenka E za wuchod (wot jendźelskeho „east“) doporučuje so přez DIN 13312, kotryž je rozsudny za nawtiku a lětansku nawigaciju, zo bychu so zmylki přez zaměnu pismika O z ličbu 0 a z francoskej škrótšenku za zapad ("ouest") zwoprědka wuzamknyli.

Najwjetša móžna ličbna hódnota je tuž 180 stopnjow, při čimž 180°E = 180°W. Přibližnje pódłu tuteje geografiskeje dołhosće, ale z chětrymi wotchilenjemi, běži w Pacifiku datumowa mjeza postajena wot potrjechenych krajow.

Wotstawk meridianow

Wotstawk mjez dwěmaj dołhostnikomaj je na ekwatorje najwjetši. Tam je wotšěrjenje wot jednoho stopnja 111,32 km wulke. Tuta distanca wotpowěduje eksaktnje 60 mórskim milam, dokelž je so mórska mila prěnjotnje z jednej łukowej mjeńšinu na ekwatorje definowała.

Na čopomaj wšak padaja wšě dołhostniki w jednym dypku hromadźe. Wotstawk mjez dwěmaj dołhostnikomaj da so za šěrokosć φ a zemski radius r přibližnje ze slědowacej formlu wobličić:

$a={\frac {2\pi \cdot r\cdot \cos {\varphi }}{360}}$

W Němskej leži mjez 63,8 km (Flensburg, Sylt) a 75,5 km (Oberstdorf).

Pisanja ličbnych hódnotow

Wobmjezowanje podaćow dołhosće na cyłoličbne stopnje by tuž skoro wšudźe za podaća pozicije přenjedokładne (w direktnej bliskosći k čopej wuwzate) było (to je přičina za to, zo wuraz stopjeń dołhosće je zestarjeny). Dokładniše podaća geografiskeje dołhosće dadźa so na slědowace wašnje wuhotować:

w kutowej jednotce stopjeń w decimalnym pisanju (na př. 66,34°) - tež podaće hač na zapad abo na wuchod nuloweho dołhostnika je móžno (na př. 66,34° wuchod resp. 66,34° E). W geoinformatice so podaće °E zwjetša přez pozitiwnu a podaće °W přez negatiwnu ličbu zwuraznja.
seksagezimalnje w mjeńšinach a sekundach (w samsnym přikładźe 66° 20′ 24″). 66° 20′ 24″ je krótke pisanje za slědowacu sumu třoch kutow 66° + 20′ + 24″. Tutej plusowej znamješce so wuwostajetej. Sumandy so při tym tak wuběraja, zo ličbne hódnoty před mjeńšinu a sekundu su mjeńše hač 60. Sekunda geografiskeje dołhosće wotpowěduje na ekwatorje čarje něhdźe 31 metrow, w srjedźnej Europje (na 50° N geografiskeje šěrokosće) wokoło 20 metrow.
W nawtice so při podawanju geografiskich koordinatow dźensa kutowa jednotka sekunda woběńdźe, tak zo horni přikład budźe: 66° 20′ 24″ = 66° 20,4′. Hišće dokładniše podaća pozicije, kaž so na př. w satelitowej nawigaciji docpěwaja, wotbłyšćuja so w dalšich městnach za komu.
Předewšěm w namórnistwje so dołhostniki z 3 městnami před komu pisaja. Přez to so rozdźěl k šěrokostnikam jasnišo wuzběhuje. Přikład: 010,43° E.
Rotacije zemje dla, 360° w 24 hodźinach, da so geografiska dołhosć tež jako čas zwuraznić. Městny hodźinski kut wužiwa so w astronawigaciji.

Přikłady

Berlin: 13° 19′ wuchod
Hamburg: 10° 00′ wuchoda
Mnichow: 11° 35′ wuchod
Tokio: 139° 42′ wuchod
San Francisco: 122° 25′ zapad
Pozicija satelita Astra 1 nad ekwatorom: 19° 12' wuchod

Čas

Rotacije zemje dla je městny čas na rozdźělnych šěrinach rozdźělne. Časowy rozdźěl k nulowemu meridianej je jedna hodźina na 15° dołhostneho rozdźěla. Z toho časowe pasma wuchadźeja.

Pola 0° je srěni městny čas (SMČ) runja UTC.

Stawizniske

Grjekski astronom a matematikar Hipparchos (wok. 190–120 př.n.l.č.) je zemju k wuchodo-zapadnemu směrej prěni raz w 360 stopnjow dźělił.

W europskim namórnistwje je poćahowy system dołhostnikow dołho njejednotny był. Wot 2. lětstotka př.n.l.č. hač do 19. lětstotka je Ferro-meridian dominantny był, kotryž je Klawdius Ptolemeus postajił a so na najzapadnišu kanarisku kupu El Hierro (17° 40′ W) poćahuje.

Po naciji so koordinatowe syće na nulowe meridiany w Londonje, Parisu abo Sankt Petersburgu poćahowachu. Hakle na mjezynarodnej meridianowej konferency, we Washingtonje 1884, postajichu Greenwich pola Londona swětodaloko, mj.dr. dokelž so britiske mórske karty swětodaloko wužiwachu.

Zwěsćenje geografiskeje dołhosće

Mjeztym zo geografiska šěrokosć přez měrjenje wertikalnych kutow słónca abo sewjernički je relatiwnje jednorje wobličujomna, wuwiwaše so wobličenje aktualneje geografiskeje dołhosće z podobnej dokładnosću dołhi čas ekstremnje ćežko. Tutón za mórsku nawigaciju wažny dołhostny problem je so hakle kónc 18. lětstotka rozrisał. Za to su jara dokładne časniki trěbne, kotrež tež při najmócnišim mórskim žołmjenju spušćomnje funguja, bjeztoho zo bychu so přez wjedrowe wliwy kaž horcota a włóžnosć powětra pohubjeńšili. Prěni časnik, kotryž je tute předpokłady spjelnił, běše „H4“, kotryž blidar John Harrison w měrcu 1762 wunamaka. Mytowe pjenjezy wustajene za to wot dołhostneje komisije britiskeho sejma we wysokosći 20.000 puntow dósta Harrison hakle po wukazu krala Jurja III. w lěće 1773. Zo by trěbnu dokładnosć docpěł, zhotowi swój časnik wužiwajo kulkowcy nimale bjez rybowanja a z bimetalemi resistentnymi přećiwo chabłanjam temperatury.

Wotwisnosć wot referencneho elipsoida

Dołhosć wariěruje wo sekundy, jeli so druhi referencny elipsoid abo wotchilacy geodetiski datum wužiwa. Njewužiwa-li so globalnje najlěpje přiměrjacy elipsoid, rěči so tež wo geodetiskej dołhosći.

Hlej tež

Literatura

Dava Sobel: Längengrad. Taschenbuch ISBN 3-442-72318-3 (Ilustrowane wudaće ISBN 3-8270-0364-4)

Wotkazy

Commons: Longitudes – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Hamtski centrum geodatow za Němsku
www.geonames.org 11 milionow swobodnych geodatow po cyłym swěće
Protokol Washingtonskeje konferency 1884