K wobsahej skočić

Nulowy meridian

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije
Nulowy meridian (čorny)

Nulowy meridian je tón meridian (połkruh, kotryž padorunje k zemskemu ekwatorej steji a wot sewjerneho k južnemu čopej dźe), wot kotrehož so geografiska dołhosć k wuchodej a k zapadej liči.

Jeho postajenje je poprawom připadne, ale je so přez mjezynarodne dojednanje (Mjezynarodna meridianowa konferenca 1884) do meridianoweje runiny Londonskeje hwězdarnje Greenwich połožił a pomjenuje so tohodla často Greenwichski meridian (Meridian domu Flamsteed House hwězdarnje Royal Greenwich Observatory). Hač do toho su so rozdźělne nulowe meridiany wužili.

Po standardźe so geografiska dołhosć wot nuloweho meridiana pozitiwnje k wuchodej liči (0° hač do 360°), ale město toho je tež wuchodna dołhosć (0-180° wuchod) a zapadna dołhosć (0-180° zapad) rozšěrjena. Jako skrótšence so W abo E za „wuchod“ a Z abo W za „zapad“ wužiwatej. Symbol E (jendźelsce za „East“, francosce „Est“) je zdźěla w němčinje z wašnjom, zo by zaměnjenju z nulu zadźěwało. Na zapadnej hemisferje (předewšěm w USA) je přećiwo mjezynarodnej normje tež zapadne ličenje wot 0-360° z wašnjom.

Dźensniši standard, nulowy meridian poćahoweho systema WGS84 a ETRS89/GRS80, njeje na zemski powjerch wjazany, ale na modelowany geodetiski datum, dokelž meridiany w dokładnišim ličenju na krutych městnach powjercha njejsu (kontinentalne přesunjenje, mocy chodźenja morja). Dźe přez Greenwichski park, přez 100 metrow na wuchod wot historiskeje Greenwichskeje „turistiskeje linije“ stareje hwězdarnje Greenwich.

Zawjedźenje

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Dołhosć nuloweho meridiana je poł zemskeho wobjima mjezynarodneho zemskeho elipsoida, kotryž so přez čopaj měri, potajkim 20.003,9 km. Ze swojim napřećiwnym meridianom, kotryž na přikład Wrangelowu kupu při 180° (bjez přidaća E abo W) prěči, wudospołnjuje so nulowy meridian k wulkemu kruhej na zemi. Datumowa mjeza dźe zdźěla (blisko čopow a na sewjer wot ekwatora) dokładnje na 180° Greenwich (wotchilenja resp. wuwzaća wot 180° geografiskeje šěrokosće: w Beringowym přeliwje, při Aleutach (Alaska), w Kiribati, při Fidźiskich kupach, při Tuvalu, při Tonze a při nowoseelandskimaj kupomaj Kermadec a Chatham).

Do postajenja mjezynarodneho nuloweho meridiana w lěće 1884 měješe nimale kóždy europski kraj swójski nulowy meridian, zwjetša geografiska dołhosć dateje stolicy resp. jeje hwězdarnje.

Z přiběracym mjezynarodnym pućowanskim wobchadom - předewšěm přez železnicu - je zjednotnjenja eksistowacych systemow trjeba było. Nimo toho je dale a wažniše było, dokładny mjezynarodny čas (swětowy čas) k dispoziciji měć. Wón je jako městny čas nuloweho meridiana definowany.

Mjezynarodna meridianowa konferenca, Washington 1884

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Historiski nulowy meridian při Flamsteed House w Greenwichu (na zemi a na twarjenju markěrowany).
Hornje klapy a slepe durje hodźa so wotstronić a dowoleja potom přehlad přez Flamsteed House. To je optiske referencne měrjenja dowoliło.[1]
Najbóle sewjerny dypk nuloweho meridiana na kontinenće we Villers-sur-Mer, Francoska

Na Mjezynarodnej meridianowej konferency 14. oktobra 1884 we Washingtonje, D.C. z reprezentantami z 25 narodow je so meridian, kotryž dźe přez Greenwich, jako zakład mjezynarodneho koordinatoweho systema zawjedł.

Jako móžny mjezynarodny nulowy meridian je so na Washingtonskej konferency wosebje pjeć móžnosćow diskutowało:

  • Pariski meridian, Pariskeho obserwatorija: 2° 20' 14.025“ na wuchod wot Greenwicha
  • hižo wot starowěka znaty Ferrowy meridian na dźensa 17° 40' 00" zapad
  • móžny nulowy meridian pola Acorow při něhdźe 28° 0′ W
  • móžny nulowy meridian w Pacifiskim oceanje na dźensa 180° (Přećiwołuk ke Greenwichskemu meridianej, wotpowěduje přibližnje dźensnišej datumowej mjezy)
  • Greenwichski meridian, kotryž je so na tehdyšich modernych mórskich kartach zwjetša wužił (tute časte wužiwanje rozsudźi za jeho wólbu).

W běhu konferency je so bórze wukopało, zo Pariski nulowy meridian njeby žanu wjetšinu namakał. Stary Ferro-meridian su dla jeho postajenja na dokładnje 20° W wot Parisa někotre lěta do toho za francoski „podnurjak“ měli. Acory a Beringowy přeliw njejsu předewšěm tohodla do prašenja přišli, dokelž njemějachu obserwatorij a tehdom ani njeběchu telegrafisce ze zbytnym swětom zwjazane.

Tak je so naposled Greenwichski nulowy meridian jako mjezynarodny nulowy meridian z wulkej wjetšinu předobył – při hłosowzdaću Francoskeje.

Přeběh nuloweho meridiana

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Greenwichski nulowy meridian prěči wósom dźensnišich statow na twjerdźi a ma w jednotliwych krajach slědowacu dołhosć:

Dołhosć nuloweho meridiana na twjerdźi (kontinent Antarktika) je 2.331 km.

Nimo toho prěči nulowy meridian hišće slědowace wodźizny:

Nulowy meridian a časměrjenje

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]

Srjedźny słónčny čas při nulowym meridianje je rozsudny za swětowy čas (GMT, Greenwich Mean Time) był, kotryž je so hakle 1972 přez koordinowany swětowy čas (UTC) wotměnił. Tutón hižo njeorientuje so dźensa na městnym času, ale – tohodla tež mjeno – koordinuje kontinuowany atomowy čas z Universal Time, kotryž so astronomisce měri a njeprawidłownosće zemskeje rotacije a słónčne stawy wotbłyšćuje. Přirunanje stawa so přez přestupne sekundy. Při nulowym meridianje diferenca mjez srjedźnym městnym časom a UTC dźensa dokładnje nul njeje.

Historiske koncepty poćahoweje linije zemskich měrjenskich syćow

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
  • Prěnje rozdźělenje swěta do dołhosćow a šěrinow přez Hipparcha z Nikaia (190–120 př. n.l.č.): Rodos (jeho astronomiske wobkedźbowanišćo)
  • Klawdius Ptolemeus přepołoži jón wokoło 150 do zapadneje mjezy znateho swěta: Isla del Meridiano (El Hierro abo Ferro, najbóle zapadna z Kanariskich kupow, antiknych Hesperidow), a wutwori z tym Ferrowy meridian, kotryž so hač do 20. lětstotka wužiwaše.
  • Arabiscy astronomojo połožichu nulowy meridian najprjedy přez zapadnu kónc Afriki, 1075 potom 10° na zapad wot Bagdada.
  • Běchu zaso a zaso pospyty nulowy meridian přepołožić, na př. hdyž so w lěće 1427 Acory a 1492 Amerika wotkrychu.
  • W aprylu 1634 je so wot kongres wučencow wšěch namórniskich narodow kupa Ferro wobkrućiła.
  • Wot 1718 nałožuje so w Francoskej Pariski meridian, wot 1738 w Jendźelskej Greenwichski meridian.
  • W Němskej přejima so w lěće 1885, w Francoskej hakle wokoło 1900. Rakuska-Wuherska wužiwa jón hač do 1918 paralelnje ze starym Ferrowym meridianom.
  • Wot 1980ych hižo njeje nulowy meridian – a tež 0° geografiska šěrokosć, tuž ekwator, a tež geografiski sewjerny a južny čop –  kruće na zemski powjerch wjazany, ale je na referencnym elipsoidźe přez zemsku podobu wurunany, wobeńdźe tuž efekty kontinentalneho drifta a mocow chodźenja morja.

Eksterne wotkazy

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
 Commons: Nulowy meridian – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Žórła

[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
  1. ↑ History of the Royal Observatory, Greenwich, National Maritime Museum – ze zwobraznjenjom škałoby přez twarjenje

Koordinaty: 0° WGS84-rozpuć w Greenwichskim parku51.4776780Koordinaty: 51° 28′ 40″ S, 0° 0′ 0″ W , Flamsteed House 0° 0′ 6″ W51.477838-0.0015909999999906

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije