IX^vet kantved

I^añ milved kt JK | I^añ milved | Eil milved

801	802	803	804	805	806	807	808	809	810
811	812	813	814	815	816	817	818	819	820
821	822	823	824	825	826	827	828	829	830
831	832	833	834	835	836	837	838	839	840
841	842	843	844	845	846	847	848	849	850
851	852	853	854	855	856	857	858	859	860
861	862	863	864	865	866	867	868	869	870
871	872	873	874	875	876	877	878	879	880
881	882	883	884	885	886	887	888	889	890
891	892	893	894	895	896	897	898	899	900
Gwelet ivez : Roll ar C'hantvedoù, Sifroù roman

D'ar 1añ Genver 801 e krog an IX^vet kantved hag echuiñ a ra d'an 31 Kerzu 900.

Darvoudoù

Afrika

800-909 : Ren a ra an Aghlabided evel un dierniezh dizalc'h e Norzhafrika.
Degemeret an Islam gant ar Verbered.
En em staliañ an Arabed a-hed aodoù Somalia ha treiñ a reont d'an Islam ar pobladoù a orin hamitek.
Emren an eil eus egile eo ar c'hontoueroù kenwerzhel bet krouet adal an VIII^vet kantved etre Mogadiscio ha Sofala gant muzulmaned genidik eus Arabia ha Persia. Kevezerezh zo etrezo.
Kenwerzhourien vuzulman en em stailh e gwalarn ha gevred Madagaskar.
Aloubiñ a ra ar Vedjaed norzh Etiopia. Diouzh an istorour arab Yaqoubi eo bet krouet ganto etre Assouan hag Etiopia rouantelezhioù Naqiq, Baklin, Bazen, Giarin ha Kata'ah. Roudoù o deus laosket e barzhoniezh norzh Etiopia, m'eo heverk perzh ar meuriad Rom. Da get e vijent aet da-heul ur maread galloudek a-walc'h. Dedennus eo ar bezioù chomet war o lerc'h. Eñvor o finvidigezh zo bet miret ivez.
Bog armerzhel ha milourel rouantelezh kristen Nubia. (Marevezh kentañ istor Soudan)
Etre an IX^vet hag an XIII^vet kantved, en em stailh pobladoù a orin chona (Bantou) war an douaroù ac'hubet gant mengleuzerien batonga, e Rodezia. Gant ar Chonaed, bet sujet ar vengleuzerien, e vije bet savet kêr Zimbabwe da gentañ.
En em stummañ a ra ar rouantelezh Tekrour e Senegal gant ar bobl Toukouleur (meskaj Peuled ha Duidi) en em stailh e traoñienn ar stêr Senegal.
Krouet o c'hêr-benn Ndjimi gant rouaned Kanem (Tchad). Kristen e vije bet rouaned kentañ Kanem betek 1085, bloaz m'en em droas ar roue Oume war-du an Islam.
En em zispak a ra sevenadurezh Igbo-Ukwu e reter an Nigeria a-hed an IX^vet-X^vet kantved.
E-tro 800 : 10 000 annezad e kêr Djenne-Djenno e Mali, anezhi koshañ kêr kornôg Afrika (s.o. -250).

Amerika

Dianav e chom abeg diskar ar marevezh maya klasel.

Azia

Deroù ur prantad teñval evit rouantelezh Tibet, gronnet gant Indeziz, Arabed ha Sinaiz. A-dammoù ez a unaniezh ar vro. Peuzdistrujet, ne vo ket ar voudaegezh evit adsevel he c'hein a-raok an XI^vet kantved.
Kabestret eo Bhoutan gant ar Vhotiaed.

Reter-nesañ

Jorjia : adc'hounit a ra tamm-ha-tamm tierniezh ar Vagratided an dachenn bet laosket gant an alouberien arab.
Dastumet eo an Hadith, hollad "lavaroù" ar Profed Mohammed hag an dud en-dro dezhañ a ya d'ober an darn vrasañ eus ar sunna (hengoun).

Europa

Dont a ra war-wel al Lived, hendadoù al Latviz, e Latvia
Meneget eo ar Bolaned evit ar wech kentañ gant un douaroniour bavarat en hanterenn gentañ ar c'hantved.
Argaset eo ar Betcheneged gant Turked Oghuz etrezek ar c'hornôg etre an Oural hag ar Volga, ha goude, etre ar Volga hag an Don hag e-tro norzh mor Azov. Mont a reont a-benn d'ar Vagyared a vo argaset ganto en tu all d'an Dniepr ha d'an Danav. A-benn dibenn ar c'hantved, int mestr war aod ar mor Du, eus an Don da Voldavia.
D'o zro en em gav ar Vagyared en Hungaria a-vremañ; rediet eo ar Serbed hag ar Vulgared d'en em staliañ er su d'an Danav.
Beowulf a c'hall bezañ bet o skrivañ er c'hantved-mañ met kenkoulz all eo bet graet gantañ e-doug ar c'hantved kent VIII^vet kantved
Ren Karl Veur; Azignivelezh karolingat (anvadur a dabuter warnañ) e kornôg Europa
Deroù an tagadennoù Viking bras war Europa; freuzet eo buhez tud diniver
Douaret lestr Oseberg
E-tro 813-915 – marevezh a argadoù arab dre vor war aodoù mor Tirenia ha mor Adria.
845 : emgann Ballon, trec'h eo Nevenoù war lu ar Franked; ganet eo Stad Breizh.
850-875 : en em gavout ra an drevadennerien Nors kentañ en Island.
863-879 : maread skism etre Ilizoù a reter hag ar c'hornôg
870 : Savet kastell Praha
En Italia e teu kêrioù zo da vezañ republikoù dizalc'h, evel Forlì, e 889.
Dibenn ar c'hantved : en em ledañ a ra Bulgaria eus genou an Danav betek Epir ha Bosnia.
Trec'h eo Harald Fairhair en emgann Hafrsfjord; unanet eo Norvegia en ur rouantelezh hepken.

Armerzh ha kevredigezh

Impalaeriezh karolingat

En em astenn a ra an impalaeriezh karolingat war 1,2 milion a km² ha bodañ a ra 15 milion a dud.
Rannet eo an implaeriezh e 300 kontelezh rannet d'o zro e pagi pe e gau. E penn ar gontelezh (comitatus) emañ ar c'hont, e penn ar pagus ar vikel hag e penn ar gau ar c'hantener. Anvet gant ar roue e c'hall ar gonted bezañ dilec'hiet pe torret eus o c'harg. Da baeamant e resevont e kerz, korvoderioù an impalaer (honor pe comitatus). Seveniñ a ra urzhioù ar roue, gervel a ra an dud frank evit ar argad bloaziek (an ost), kadoriañ a ra lez-varn ar roue (ar mall foran). Skoazellet eo gant ur c'hoskor a 10 pe 12 a dud. Gant se eo isframmet an impalaeriezh. A-wechoù e vez bodet ar c'hontelezhioù a vez fiziet en un dug pe en ur markgraf en tiriadoù war an harzoù (ar marzoù).
C'hoarvezout a ra e chomfe ar garg a gont en hevelep tiegezh e-pad meur a remziad : da skouer, eo dalc'het kontelezh Oberrheingau (Roen-Uhelañ) gant Rupert, marv a-raok 764, goude gant e vab Kankor betek 771 hag e vab-bihan Emmerich betek 785. E 795 ez a d'e genderv Rupert he zreuzkas d'e dro d'e vab anvet Rupert ivez e 807.
War ar maez e vev ar pep brasañ eus an dud en impalaeriezh. Labourat a reont e domanioù bras (villae) rannet an douaroù enno e mirlec'hioù (terra indominicata) hag e rannoù, anezho dalc'hoù frank pe servel roet da goumananterien en eskemm d'an aner graet war an douaroù miret. N'eus ken nemet en-dro d'ar mor kreizdouar ez eus bet kendalc'het gant reizhiad sklaved an henamzer pe neuze en tiegezh evel mevelien. Alies e vez staget ouzh ur rann labouret gantañ. Tennañ a ra neuze e stad armerzhel da hini an trevadenner, anezhañ un den dizalc'h (frank), met a zo divarrek pe a vez miret outañ gant e vestr da respont da c'halvoù mall (lez-varn) ar c'hont. E dalc'h e vestr emañ. Tamm-ha-tamm e c'hoarvez an tremen d'ur stad sokial nevez, eus ar sklaverezh pe eus an trevadennerezh d'ar servelezh (dindan beli klok ar mestr emañ ar serv dalc'het). Perc'henned vihan a labour un douar-kuit zo c'hoazh met nebeut a ditouroù zo diwar o fenn.

Skandinavia

War sevel emañ armeoù rouaned Skandinavia e-tro an IX^vet hag an X^vet kantved gant an hevelep sternerien hag an hevelep pennoù hag al lestrazoù roueel. Dre ar savadeg vilourel diazezet war an tuta dre ranndir, al leidhangr (hennorvegeg), lethang (daneg) pe lethungr (svedeg), e vez savet an nerzhioù armet. Rankout a ra pep domani pe strollad kêriadennoù pourchas d'ar roue ul lestr hag e skipailh armet ha leviet gant ar styresmand, penn ar gumuniezh vihan a-ziwar ar maez deuet da vezañ ur penn milourel. Mont a ra ur skoed kelc'hiek, ur c'hleze hag ur vouc'hal vrezeliañ, ur goaf hag un tokarn begek d'ober an armoù rakwelet evit pep den eus al leidhangr. Rakwelet emañ ivez el lezenn evit pep den ur roched-houarn dre skañv roeñviñ, ur wareg ha saezhoù. E Danmark emañ ouzhpenn ur marc'h hag un arbalastr evit pep lestr.
War zouar en em ganner peurliesañ, tal-ouzh-tal ha war linennoù. Mont a ra ar Penn hag e warded d'ober ur graonenn strollet en-dro d'ar banniel (skjaldborg, goudor stummet gant ar skoedoù). Goude ul lid argad evit ar bagadoù e stlap an eil lu war egile a armoù bann (mein, goafioù) ha tostaat a ra al linennoù en em gann en dizurzh dre lies emgannoù a-zaou. Kadarnded ar Pennoù a c'hoari kalz war disoc'h an emgann. Pa vez sklaer emeur re wan n'eo ket un dizenor goulenn truez hag, alies, e vez roet gant an eneber. Brezelourien zo (ar berserkir, "kuzhet e kroc'hen un arzh"), a glask diwiridikaat o c'horf diouzh ar boan dre droioù hud ha trelat.

Impalaeriezh vizantat

En Impalaeriezh vizantat, e vez tutet soudarded hag isofisourien al lu kreiz evel soudarded an themes (rann velestradurel) e-touez ar stratiôtês (soudard-kouer), anezho labourerien-douar perc'henned a zle ar servij soudard en eskemm da vuzulioù gwareziñ bras e-keñver an tailhoù.
Kenderc'hel a ra ar Stad vizantat gant unanenn dailhoù ar c'hôrion (kêriadenn) dre gwir kentprenañ ar gendailhidi pa vez gwerzhet un tamm douar ha kas a ra war-raok ar perc'henniezhioù krenn dre gevratoù tiekaat (war "hanter") pe dre feurmiñ douaroù gant feurioù emsav (10% eus ar frouezh).

Reter-nesañ & bed arab

Doare merañ an douaroù en Impalaeriezh abasid zo termenet gant an aloubadeg he deus graet eus ar gumuniezh vuzulman perc'henn an douaroù. Gallout a ra ar C'halif a gomz en hec'h anv ober ganto evel ma kar. Evit gwir ez eus meur a seurt perc'henniezhioù : douaroù prevez ar pobladoù anvuzulman da vare an aloubadeg; gallout a ra ar-se bezañ dalc'het gant o ferc'henn en eskemm eus paeamant ar c'harâdj, bezañ gwerzhet ha legaset; douaroù prevez ar vuzulmaned, douraoù frank (mulk), akuizitet dre bren digant perc'henned eus ar vro; rankout a ranker paeañ an deog evito; an domanioù foran savet diwar diberc'hennadurioù c'hoarvezet da vare an aloubadeg a vez meret war-eeun gant melestridi ar c'halif, pe laosket gant tud prevez pe da strolladoù (qatai) ; dilamadus eo ar madoù wafq fiziet gant ar feizidi en diazezadurioù deol (moskeenn, skolioù, ospitalioù…).
Tieien dre zaouhanter zo eus al labourerien-douar peurliesañ. Diazezet eo an dourañ, laosket da hêrezh gant an Henamzer (dour-beuz an Nil en Egipt, kanolioù Mezopotamia, puñsoù branskellek (chadouf), rod troet gant loened (noria), stankelloù e Treuzoksian, e Khuzistan hag e Yemen, ribouloù danzouar e traoñ ar menezioù Iran (kanat) pe er Maghreb (rhettara)), war un aozadur kumuniezhel kreñv ha perzh oberiant ar Stad. Labouret e vez c'hoazh gant an arar digilhor ha stuziet nemeur eo an douar gant ar gwan m'eo an desevel loened.
Broudet eo produerezh al labour-douar gant goulenn ar c'heodedoù bras ha metoù ar vrientinien. Dreist-holl e c'hounezer produioù plant : edaj (ed, riz), frouezh (abrikez, aouravaloù), legumaj, eoul olivez (Siria ha Palestina, miret evit ar re binvidik), sesam (Iraq), rabez, kolza, lin pe risin (Egipt), gwiniegi (Siria, Palestina, Egipt), datez, bananez (Egipt), ha korzh sukr. Pouezus e chom ar saverezh loened evit ar boued, pourchas danvezioù krai (gloan, lêr hag evit an treuzdougen (kañvaled, dremedaled, kezeg turk-ha-mongol pe kezeg-gwad arab). Dre-holl e kaver deñved ha war-raok ez a ar saverezh bualed (geunioù goueled Iraq pe Oront). Bastañ a ra ar saverezhioù yer, pichoned pe gwenan d'ar goulenn bras a vez e-touez ar renkadoù en o aez. Tremen a ra ar bobl vunud gant boued difonn, plant dreist-holl (galetez riz, yod ed, legumaj ha frouezh).

Tud dibar

Alan Veur : roue Breizh
Alfred ar Meurdezus
Arnolf Karintia
Erispoù, roue Breizh, mab da Nevenoù.
Karl Veur
Loeiz I^añ an Deol (Chasseneuil, 778 – nepell eus Ingelheim, 20 Mezheven 840), roue ar Franked hag impalaer ar C'hornôg (814 - 840)
Nevenoù, roue I^añ ar Vretoned, trec'hour meur ar Franked ha diazezer Stad Breizh
Salaun : roue Breizh
Adi Sankara
Harald I^añ Norvegia

Iijnadennoù, kavadennoù, degasadennoù

Kregiñ a ra al latin pobl da emdreiñ e meur a yezh romanek disheñvel
843 (Salter Utrecht) : Skeudenn gentañ ur maen-breolim kelc'hiek en ur vammenn europat – diskouez a ra ar skeudenn un dornikell, testeni kentañ eus un dornikell en Europa ar C'hornôg.
Ijinet ul lizherenneg nevez evit ar Slaveg gant an daou vanac'h bizantat Kirill ha Method.
Kentañ meneg eus ar Mil nozvezh hag unan, dastumad kontadennoù eus ar Reter-nesañ hag eus Reter-kreiz.
War-raok ez a labour ar c'horz, ar riz hag ar c'hoton en Iraq.
E dibenn an dierniezh Tang, e Sina e tiorren kenvreuriezhioù artizaned, implij ar paper moneiz ha kreizennet eo ar c'henwerzh.
Sevel a ra an douaroniour Jia Dan ur gartenn eus Sina.
Ijinet ar poultr du gant alkimiourien taoour e Sina