Międzynarodowy alfabet fonetyczny
 skrót „IPA” zapisany przy pomocy MAF | |
| Charakterystyka | |
| Rodzaj | |
|---|---|
| Typ |
system alfabetyczny |
| Kierunek pisma |
od lewej do prawej |
| Języki pisma |
Używany do transkrypcji fonetycznej języków świata |
| Czas używania |
od 1888 |
| Kodowanie | |
| ISO 15924 |
|
| Strona internetowa | |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |
Międzynarodowy alfabet fonetyczny[a] (skrót MAF) – system alfabetyczny transkrypcji fonetycznej oparty w większości na alfabecie łacińskim. Został opracowany pod koniec XIX wieku przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ustandaryzowana reprezentacja dźwięków we wszystkich językach mówionych[1]. MAF używany jest w leksykografii, przez nauczycieli i studentów języka obcego, językoznawców, logopedów, piosenkarzy, aktorów, twórców języków sztucznych oraz tłumaczy[2][3].
Jest on szeroko stosowanym środkiem standaryzacji zapisu fonetycznego dla wszystkich języków świata. Większość znaków została zaczerpnięta wprost z alfabetu łacińskiego lub stworzona na jego podstawie, część pochodzi z alfabetu greckiego, a część została stworzona specjalnie na jego potrzeby.
MAF jest wynikiem wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w Międzynarodowym Towarzystwie Fonetycznym, założonym w Paryżu w 1886 roku. Zarówno Towarzystwo, jak i stworzony przez nie alfabet znane są pod nazwą IPA (jest to skrótowiec od International Phonetic Association). W ciągu swego istnienia alfabet IPA był kilkakrotnie zmieniany. Znaczne modyfikacje wprowadzono w 1989 roku, po konferencji w Kilonii. Następne zmiany przyniósł rok 1993. Najnowsza wersja alfabetu została opublikowana w roku 2005.
Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne zaleca, by transkrypcję fonetyczną umieszczać w nawiasach kwadratowych: „[]”. Z kolei transkrypcja fonemiczna powinna być umieszczana między ukośnikami: „/ /”.
Samogłoski
[edytuj | edytuj kod]
Poniżej przedstawiono samogłoski kardynalne wpisane w tak zwany czworokąt samogłosek. Pokazuje on względną wysokość i tylność (ang. backness) samogłosek, nie jest jednak w stanie pokazać ich zaokrąglenia. Dlatego na poniższym rysunku przyjęto konwencję, że gdy symbole występują w parach, symbol z prawej strony oznacza samogłoskę zaokrągloną, natomiast symbol z lewej strony samogłoskę niezaokrągloną[4].
| Przednie | Przednie scentr. | Centralne | Tylne scentr. |
Tylne | |
| Przymknięte | |||||
| Prawie przymknięte | |||||
| Półprzymknięte | |||||
| Średnie | |||||
| Półotwarte | |||||
| Prawie otwarte | |||||
| Otwarte | |||||
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- Przed rokiem 1989 samogłoska zapisywana symbolem ɪ zapisywana była symbolem ɩ[5].
- Cztery symbole w powyższej tabeli nie posiadają pary:
- Samogłoska zapisywana symbolem ʊ jest zdefiniowana jako zaokrąglona; przed rokiem 1989 zapisywana była ona symbolem ɷ[6]. Jej niezaokrąglony odpowiednik występuje rzadko, na przykład w europejskiej odmianie języka portugalskiego[7].
- Zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ə nie jest sprecyzowane[5].
- Samogłoska zapisywana symbolem æ jest zdefiniowana jako niezaokrąglona[8]. Jej zaokrąglony odpowiednik występuje tylko w języku duńskim[9][10].
- Choć zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ɐ nie jest sprecyzowane[8], w zdecydowanej większości przypadków jest to samogłoska niezaokrąglona. Jedynym językiem posiadającym samogłoskę prawie otwartą centralną zaokrągloną jest język sebei używany w Ugandzie, który zarazem jest jednym językiem kontrastującym niezaokrąglone i zaokrąglone samogłoski prawie otwarte centralne[11].
- Dialekt miasta Hamont języka limburskiego kontrastuje trzy stopnie tylności długich samogłosek otwartych niezaokrąglonych: przednie [aː], centralne [äː] i tylne [ɑː][12][13]. Takie potrójne rozróżnienie jest bardzo rzadko spotykane.
- W latach 2011–2012 komitet Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego zagłosował przeciw dodaniu do MAF odrębnego symbolu (ᴀ) dla samogłoski otwartej centralnej niezaokrąglonej[14].
Spółgłoski płucne
[edytuj | edytuj kod]Pojedyncza artykulacja[15]
[edytuj | edytuj kod]Podział w kolumnach według miejsca artykulacji; w rzędach według sposobu artykulacji. Spółgłoski umieszczone po lewej stronie komórek tabeli są bezdźwięczne, po prawej – dźwięczne.
| Dwu- wargowe |
War- gowo- zębowe |
Zębowe | Dzią- słowe |
Zadzią- słowe |
Retro- fleksyjne |
Podnie- bienne |
Miękko- podnie- bienne |
Języcz- kowe |
Gar- dłowe |
Nagło- śniowe |
Krta- niowe | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m̥ m | ɱ | n̥ n | ɳ̊ ɳ | ɲ̊ ɲ | ŋ̊ ŋ | ɴ | |||||||||
| Zwarte | p b | p̪ b̪ | t d | ʈ ɖ | c ɟ | k ɡ | q ɢ | ʡ | ʔ | |||||||
| Szczelinowe | ɸ β | f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | ʂ ʐ | ç ʝ | x ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | ʜ | ʢ | h ɦ | |
| Aproksymanty | β̞ | ʋ̥ ʋ | ɹ̥ ɹ | ɻ̊ ɻ | j̊ j | ɰ̊ ɰ | ʔ̞ | |||||||||
| Drżące | ʙ̥ ʙ | r̥ r | ɽ̊r̥ ɽr | ʀ̥ ʀ | я* | |||||||||||
| Uderzeniowe | ⱱ̟ | ⱱ | ɾ̥ ɾ | ɽ̊ ɽ | ɢ̆ | ʡ̯ | ||||||||||
| Boczne szczelinowe |
ɬ ɮ | ɭ̊˔ ɭ˔ | ʎ̝̊ ʎ̝ | ʟ̝̊ ʟ̝ | ||||||||||||
| Boczne aproksymanty |
l̥ l | ɭ̊ ɭ | ʎ̥ ʎ | ʟ̥ ʟ | ʟ̠ | |||||||||||
| Boczne uderzeniowe |
ɺ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ | ||||||||||||
Uwagi:
- Obszary zaznaczone kolorem szarym oznaczają dźwięki uważane za niemożliwe do wyartykułowania.
| ʍ | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
| w | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna |
| ɥ | Półotwarta wargowo-podniebienna |
| ɕ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
| ʑ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
| ɧ | Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
| ɫ | Półotwarta boczna zębowa welaryzowana |
Spółgłoski niepłucne[17]
[edytuj | edytuj kod]| Mlaski | Iniektywne | Ejektywne | |||
|---|---|---|---|---|---|
| ʘ | Dwuwargowy | ɓ | Dwuwargowa | ʼ | Na przykład: |
| ǀ | Laminalny dziąsłowy („zębowy”) | ɗ | Dziąsłowa | pʼ | Dwuwargowa |
| ǃ | Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”) | ʄ | Podniebienna | tʼ | Dziąsłowa |
| ǂ | Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”) | ɠ | Miękkopodniebienna | kʼ | Miękkopodniebienna |
| ǁ | Boczny dziąsłowy („lateralny”) | ʛ | Języczkowa | sʼ | Szczelinowa dziąsłowa |
Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane
[edytuj | edytuj kod]Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) oraz spółgłoski z podwójną artykulacją są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jednego znaku – ligatury.
| Łączenie | Ligatura | Opis |
|---|---|---|
| t͡s | ʦ | afrykata dziąsłowa bezdźwięczna |
| d͡z | ʣ | afrykata dziąsłowa dźwięczna |
| t͡ʃ | ʧ | afrykata zadziąsłowa bezdźwięczna |
| d͡ʒ | ʤ | afrykata zadziąsłowa dźwięczna |
| t͡ɕ | ʨ | afrykata dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
| d͡ʑ | ʥ | afrykata dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
| t͡ɬ | ƛ | afrykata boczna dziąsłowa bezdźwięczna |
| k͡p | ĸ | zwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
| ɡ͡b | ɂ | zwarta wargowo-miękkopodniebienna dźwięczna |
| ŋ͡m | ȣ | nosowa wargowo-miękkopodniebienna |
Jednostki suprasegmentalne[18]
[edytuj | edytuj kod]| ˈ | Akcent główny |
| ˌ | Akcent poboczny |
| ː | Długość (samogłoska długa lub geminata) |
| ˑ | Półdługość |
| ˘ | Dodatkowa krótkość |
| . | Podział sylabowy |
| ‿ | Połączenie międzywyrazowe |
| | | Pauza krótsza |
| ‖ | Pauza dłuższa |
| ↗ | Intonacja wznosząca |
| ↘ | Intonacja opadająca |
Do oznaczania tonów w IPA można używać znaków diakrytycznych albo specjalnych liter tonalnych.
| e̋ albo ˥ | Bardzo wysoki |
| é albo ˦ | Wysoki |
| ē albo ˧ | Średni |
| è albo ˨ | Niski |
| ȅ albo ˩ | Bardzo niski |
| ě | Wznoszący |
| ê | Opadający |
| ↓e | Przesunięcie zstępujące |
| ↑e | Przesunięcie wstępujące |
Znaki diakrytyczne[20]
[edytuj | edytuj kod]
Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok, pod lub nad symbolami IPA aby pokazać dokładną wymowę[21] „Pod-diakrytyki” (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), t. j. ŋ̊[21].
„Bezkropkowe” i, <ı>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: tˢ (fricative release), bʱ (dysząco dźwięczny), ˀa (preglottalizacja), ᵊ (epentetyczna szwa), oʊ (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diakrytyki pojawiły się w Rozszerzonym IPA dla dokładniejszego zapisania wymowy.
| Diakrytyki sylabiczności | |||
|---|---|---|---|
| ɹ̩ n̩ | Zgłoskotwórcze | e̯ ʊ̯ | Niezgłoskotwórcze |
| Consonant-release diacritics | |||
| tʰ dʰ | Przydecha | d̚ | Bez plozji (spółgłoska zatrzymana) |
| dⁿ | Plozja nosowa | dˡ | Plozja boczna |
| Diakrytyki dźwięczności | |||
| n̥ d̥ | Bezdźwięczne | s̬ t̬ | Dźwięczne |
| b̤ a̤ | Dysząco dźwięczneb | b̰ a̰ | Skrzypiąco dźwięczne |
| Diakrytyki artykulacji | |||
| t̪ d̪ | Zębowe | t̼ d̼ | Językowo-wargowe |
| t̺ d̺ | Apikalne | t̻ d̻ | Laminalne |
| u̟ t̟ | Wysunięte do przodu | i̠ t̠ | Wysunięte do tyłu |
| ë ä | Centralizacja | e̽ ɯ̽ | zbliżenie do szwy |
| e̝ ɹ̝ ˔ | Podwyższenie (ɹ̝ = Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa dźwięczna) | ||
| e̞ β̞ ˕ | Obniżenie (β̞ = spółgłoska półotwarta dwuwargowa) | ||
| Diakrytyki koartykulacji | |||
| ɔ̹ x̹ | Mniej zaokrąglone | ɔ̜ x̜ʷ | Bardziej zaokrąglone |
| tʷ dʷ | Labializowane | tʲ dʲ | Palatalizowane |
| tˠ dˠ | Welaryzowane | tˁ dˁ | Faryngalizowane |
| ɫ z̴ | Welaryzowane lub faryngalizowane | ||
| e̘ o̘ | Uniesiony korzeń języka | e̙ o̙ | Obniżony korzeń języka |
| ẽ z̃ | Nosowe | ɚ ɝ | Rotacyzacja |
- Uwagi
- a Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności.
- b Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięczności tylko do sonorantów i transkrybują obstruenty jako bʱ.
Stan głośni może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz dźwięczność):
| [t] | bezdźwięczna | [d̤] | dysząco dźwięczna |
| [d̥] | luźno dźwięczna | [d] | „zwykła” dźwięczna |
| [d̬] | sztywno dźwięczna | [d̰] | skrzypiąco dźwięczna |
| [ʔt͡] | glottalizacja |
Powiązanie z fonetyką polską
[edytuj | edytuj kod]
Orientacyjne odniesienie głosek polskiej wymowy i w konsekwencji liter polskiego alfabetu do alfabetu IPA znajduje się w dodatku do polskiego wikisłownika – odsyłacz jest podany obok z prawej strony.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W polskich opracowaniach często można spotkać się z angielską nazwą International Phonetic Alphabet oraz skrótem IPA, czasami również z francuską nazwą Alphabet phonétique international (API).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ International Phonetic Association 1999 ↓, s. 3.
- ↑ MacMahon 1996 ↓.
- ↑ Wall 1989 ↓.
- ↑ International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge University Press. ISBN 0-521-63751-1.
- ↑ a b IPA 1999 ↓, s. 167.
- ↑ IPA 1999 ↓, s. 13, 169–170.
- ↑ Cruz-Ferreira 1999 ↓, s. 127.
- ↑ a b IPA 1999 ↓, s. 166.
- ↑ Grønnum 1998 ↓, s. 100.
- ↑ Basbøll 2005 ↓, s. 46.
- ↑ Upsid sebei. [dostęp 2016-02-16].
- ↑ Verhoeven 2007 ↓, s. 221.
- ↑ Choć Verhoeven pierwsze dwie samogłoski zapisuje jako /æː/ i /aː/, to z czworokątu samogłoskowego na stronie 221 wynika jasno, że mają dokładnie ten sam stopień otwarcia (całkowicie otwarty), /æː/ jest całkowicie przednie, /aː/ jest centralne, a /ɑː/ całkowicie tylne.
- ↑ Keating 2012 ↓, s. 245.
- ↑ IPA: Pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-16)]. (ang.).
- ↑ IPA: Symbols. [dostęp 2013-10-04]. (ang.).
- ↑ IPA: Non pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-24)]. (ang.).
- ↑ IPA: Suprasegmentals. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-23)]. (ang.).
- ↑ IPA: Tones. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-27)]. (ang.).
- ↑ IPA: Diactrics. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-18)]. (ang.).
- ↑ a b International Phonetic Association, Handbook, p. 14-15.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Hans Basbøll: The Phonology of Danish. Nowy Jork: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-203-97876-5. (ang.).
- Madalena Cruz-Ferreira: Portuguese (European). W: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 126–130. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
- Nina Grønnum. Danish. „Journal of the International Phonetic Association”. 28 (1&2), s. 99–105, 1998. DOI: 10.1017/s0025100300006290. (ang.).
- International Phonetic Association (IPA): Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
- Patricia A. Keating. IPA Council votes against new IPA symbol. „Journal of the International Phonetic Association”. 42 (2), s. 245, 2012. DOI: 10.1017/S0025100312000114. (ang.).
- Jo Verhoeven. The Belgian Limburg dialect of Hamont. „Journal of the International Phonetic Association”. 37 (2), s. 219–225, 2007. DOI: 10.1017/S0025100307002940. (ang.).
- International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet. Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-63751-1.
- Michael K. C. MacMahon: Phonetic Notation. W: Peter T. Daniels, William Bright: The World’s Writing Systems. Nowy Jork: Oxford University Press, 1996, s. 821–846. ISBN 0-19-507993-0.
- Joan Wall: International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction. Pst Records, 1989. ISBN 1-877761-50-8.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Wirtualna klawiatura IPA
- Oficjalna strona internetowa IPA
- IPA Reader – czytnik znaków MAF.
- Darmowe czcionki Unicode ze znakami IPA:
| Alfabetyczne |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Spółgłoskowe (abdżady) | |||||||||||
| Półalfabetyczne | |||||||||||
| Alfabetyczno-sylabiczne (abugidy) |
| ||||||||||
| Sylabiczne |
| ||||||||||
| Logograficzne |
| ||||||||||
| Nieodczytane (nieznana struktura) | |||||||||||
| Protopisma | |||||||||||
| Alfabety fonetyczne | |||||||||||
| Pseudoalfabety | |||||||||||
| Zapis liczb | |||||||||||
| Projekty ideograficzne |
