Mordechaj Anielewicz

Mordechaj Anielewicz
‏מרדכי אניעלעוויטש‎
Marian, Malachi, Aniołek
Data i miejsce urodzenia	1919 ; Wyszków
Data i miejsce śmierci	8 maja 1943 ; Warszawa
	Przebieg służby
Lata służby	1942–1943
Siły zbrojne	Żydowska Organizacja Bojowa
Stanowiska	dowódca ŻOB
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa powstanie w getcie warszawskim;
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Pomnik Anielewicza w kibucu Jad Mordechaj

Mordechaj Anielewicz (jid. ‏מרדכי אניעלעוויטש‎, pseudonimy: Marian, Malachi, Aniołek; ur. 1919 w Wyszkowie, zm. 8 maja 1943 w Warszawie) – polski działacz młodzieżowy i konspiracyjny pochodzenia żydowskiego, dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), przywódca powstania w getcie warszawskim.

Życiorys

Był synem Abrama i Cyrli z domu Zandram^[1]. Kiedy miał kilka lat, rodzina Anielewiczów przeprowadziła się z Wyszkowa do Warszawy^[2]. Jego ojciec prowadził sklep na Solcu^[3].

Uczył się w prywatnym hebrajskim męskim Gimnazjum Towarzystwa „Laor” („Ku światłu”) przy ul. Nalewki 2a^[4]. Dzięki bardzo dobrym wynikom w nauce był zwolniony z czesnego^[1]. Zdał maturę w 1938^[5].

W 1933 wstąpił do prawicowej organizacji młodzieżowej Betar^[2]. Od 1934 należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair^[6]. Od 1937 był dowódcą oddziału (gdudu) hufca „Bechazit” i członkiem komendy warszawskiej, a w 1939 wszedł do Komendy Naczelnej. W latach 1936–1938 organizator samoobrony przeciwko antysemickim akcjom ONR, a także przeciwko nacjonalistom żydowskim^[6].

W czasie kampanii wrześniowej wraz z kolegami z organizacji Ha-Szomer Ha-Cair usiłował przedostać się do Rumunii, jednak został zatrzymany przez przedstawicieli radzieckich władz^[7]. Powrócił do Warszawy po kapitulacji miasta, a pod koniec 1939 wyjechał na kilka tygodni do Wilna^[8]. Po powrocie do Warszawy kontynuował działalność w Ha-Szomer Ha-Cair^[7]. Włączył się także do redagowania pisma Neged Hazerem (pol. Pod prąd), w działalność samokształceniową młodych Żydów^[7] oraz był instruktorem w kibucu przy ul. Nalewki 23^[1]. Przyjaźnił się z Emanuelem Ringelblumem^[9]^[10].

Był lubiany przez kolegów; wzbudzał zaufanie skromnością, opanowaniem i wnikliwością^[11]. Wyróżniał się zaangażowaniem i zdolnościami organizacyjnymi^[7]. Był również uzdolnionym dziennikarzem^[12].

W marcu 1942 w getcie warszawskim zaczął współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski^[6]. Blok był organizacją działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. W 1942 organizował grupy samoobrony Żydów w Będzinie i Sosnowcu^[1]. Wrócił do Warszawy jesienią 1942, już po zakończeniu wielkiej akcji deportacyjnej do Treblinki^[13].

Od października 1942 komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. współorganizatorem udanego zamachu dokonanego 29 października 1942 na zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej Jakuba Lejkina (chociaż osobiście nie wziął w nim udziału)^[14].

W dniach 18–21 stycznia 1943 kierował pierwszą zbrojną samoobroną w getcie warszawskim, która doprowadziła do przerwania drugiej niemieckiej akcji deportacyjnej do Treblinki (tzw. akcji styczniowej); m.in. oddział dowodzony przez Anielewicza wmieszał się w kolumnę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz i na dany przez niego sygnał, na rogu ulic Zamenhofa i Niskiej, zaatakował niemieckich konwojentów. Większość żydowskich bojowców zginęła, jednak kilkudziesięciu Żydom prowadzonym na Umschlagplatz udało się zbiec^[15]. Walki w styczniu wzmocniły pozycję i autorytet Anielewicza jako dowódcy ŻOB^[16]. Był zwolennikiem porozumienia z Żydowskim Związkiem Wojskowym^[1].

19 kwietnia 1943 Mordechaj Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 wraz z członkami dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Dokładne okoliczności jego śmierci nie są znane^[17]. W bunkrze znajdowało się w tym czasie ok. 120 powstańców, w tym jego dziewczyna Mira Fuchrer. Wielu z nich na wezwanie Arie Wilnera popełniło samobójstwo^[18].

Osobny artykuł: Bunkier Anielewicza w Warszawie.

Według Tosi Altman Anielewicz był przeciwny samobójstwu – uważał, że jeżeli istnieje przynajmniej cień nadziei na wytrwanie w bunkrze do wieczora, należało podjąć taką próbę^[18].

Odznaczenia

Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 2023)^[19].
Order Krzyża Grunwaldu III klasy – 18 kwietnia 1945 (pośmiertnie rozkazem ND WP)^[20]
Krzyż Walecznych – 25 lipca 1944 (pośmiertnie rozkazem L.400/BP KG AK)

Upamiętnienie

Jeszcze w trakcie wojny jego imieniem nazwano oddział partyzancki Gwardii Ludowej utworzony z uczestników powstania w getcie warszawskim.
W 1955 dawnej ulicy Gęsiej w Warszawie nadano nazwę ul. Mordechaja Anielewicza^[21].
W 1993 został wybity medal z podobizną Mordechaja Anielewicza o treści Powstanie w getcie warszawskim 1943 – 1993, wydany przez Mennicę Państwową, a zaprojektowany przez Tadeusza Tchórzewskiego^[22].
Mordechaj Anielewicz został upamiętniony jednym z kamiennych bloków warszawskiego Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów znajdującym się przy ulicy Dubois. Jego nazwisko widnieje także na obelisku znajdującym się u podnóża upamiętnienia przy dawnej ulicy Miłej 18, nazywanego Kopcem Anielewicza.
8 maja 2003, w 60. rocznicę śmierci, w Wyszkowie, na skwerze Berka Joselewicza, w pobliżu miejsca gdzie stał dom, w którym urodził się Anielewicz, odsłonięto pomnik składający się z trzech tablic z napisami w językach polskim, hebrajskim i angielskim. W uroczystości odsłonięcia monumentu uczestniczyli m.in. Marek Edelman i Władysław Bartoszewski^[2].
Imię Anielewicza nosi kibuc Jad Mordechaj w Izraelu, powstały w 1943 (w brytyjskiej Palestynie), oraz założone w 1990 przy Uniwersytecie Warszawskim (od 2001 działające jako zakład w Instytucie Historycznym UW) Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza.
W Amsterdamie w zachodniej części miasta (Osdorp- De Aker) znajduje się ulica o nazwie Anielewiczsingel.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 16. ISBN 978-83-1113474-4.
↑ ^a ^b ^c Aneta Kowalewska: Polsko-żydowski wyszkowski bohater. [w:] Tygodnik Ostrołęcki [on-line]. to.com.pl, 29 kwietnia 2008. [dostęp 2016-06-17].
↑ Joanna Nalewajko-Kulikov: Anielewicz Mordechaj. W: Magdalena Prokopowicz: Żydzi polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 11. ISBN 978-83-7427-392-3. OCLC 926819060.
↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łodź: Księży Młyn, 2009, s. 125. ISBN 978-83-61253-51-8.
↑ Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax” , 1987, s. 30. ISBN 83-211-0739-7.
↑ ^a ^b ^c Wielka Encyklopedia PWN. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 73. ISBN 83-01-13409-7.
↑ ^a ^b ^c ^d Paweł Smoleński, Maria Ferenc. Anielewicz, bohater idealny. Rozmowa z dr Marią Ferenc. „Gazeta Wyborcza (dodatek „Alehistoria”)”, s. 4, 15−16 kwietnia 2023.
↑ Anka Grupińska: Odczytane listy. Opowieści o powstańcach żydowskich. Warszawa: Wydawnictwo Literackie, 2003, s. 30. ISBN 83-08-03314-8.
↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 841. ISBN 978-83-63444-27-3.
↑ Samuel D. Kassow: Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2017, s. 585. ISBN 978-83-65254-55-9.
↑ Bernard Mark: Walka i zagłada warszawskiego getta. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 151.
↑ Anka Grupińska: Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego. Warszawa: Wydawnictwo Twój Styl, 2000, s. 40–41. ISBN 83-7163-187-1.
↑ Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 78. ISBN 83-240-0647-8.
↑ Joanna Nalewajko-Kulikov: Anielewicz Mordechaj w Żydzi Polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 12. ISBN 978-83-7427-392-3.
↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 784. ISBN 978-83-63444-27-3.
↑ Israel Gutman: Żydzi warszawscy 1939-1943.. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1993, s. 448. ISBN 83-85249-26-5.
↑ Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 117. ISBN 83-86995-01-7.
↑ ^a ^b Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 116. ISBN 83-86995-01-7.
↑ M.P. z 2023 r. poz. 670
↑ Aleksander Mazur: Order Krzyża Grunwaldu 1943-1985. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. 89. ISBN 83-11-07449-6.
↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 384. ISBN 83-86619-97X.
↑ Andrzej Romaniak: Medale, medaliony, plakiety. Katalog zbiorów. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2005, s. 108. ISBN 83-919305-8-0.

Linki zewnętrzne

Mordechaj Anielewicz na stronie www.getto.pl. getto.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-18)].

[Leksykon-1] Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 16. ISBN 978-83-1113474-4.

[TO-2] Aneta Kowalewska: Polsko-żydowski wyszkowski bohater. [w:] Tygodnik Ostrołęcki [on-line]. to.com.pl, 29 kwietnia 2008. [dostęp 2016-06-17].

[Kul11-3] Joanna Nalewajko-Kulikov: Anielewicz Mordechaj. W: Magdalena Prokopowicz: Żydzi polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 11. ISBN 978-83-7427-392-3. OCLC 926819060.

[4] Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łodź: Księży Młyn, 2009, s. 125. ISBN 978-83-61253-51-8.

[5] Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax” , 1987, s. 30. ISBN 83-211-0739-7.

[Encyklopedia73-6] Wielka Encyklopedia PWN. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 73. ISBN 83-01-13409-7.

[Smoleński_i_Ferenc4-7] Paweł Smoleński, Maria Ferenc. Anielewicz, bohater idealny. Rozmowa z dr Marią Ferenc. „Gazeta Wyborcza (dodatek „Alehistoria”)”, s. 4, 15−16 kwietnia 2023.

[8] Anka Grupińska: Odczytane listy. Opowieści o powstańcach żydowskich. Warszawa: Wydawnictwo Literackie, 2003, s. 30. ISBN 83-08-03314-8.

[9] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 841. ISBN 978-83-63444-27-3.

[10] Samuel D. Kassow: Kto napisze naszą historię? Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2017, s. 585. ISBN 978-83-65254-55-9.

[11] Bernard Mark: Walka i zagłada warszawskiego getta. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1959, s. 151.

[12] Anka Grupińska: Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego. Warszawa: Wydawnictwo Twój Styl, 2000, s. 40–41. ISBN 83-7163-187-1.

[13] Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 78. ISBN 83-240-0647-8.

[14] Joanna Nalewajko-Kulikov: Anielewicz Mordechaj w Żydzi Polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 12. ISBN 978-83-7427-392-3.

[15] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 784. ISBN 978-83-63444-27-3.

[16] Israel Gutman: Żydzi warszawscy 1939-1943.. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1993, s. 448. ISBN 83-85249-26-5.

[17] Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 117. ISBN 83-86995-01-7.

[HRS-18] Hela Rufeisen-Schupper: Pożeganie Miłej 18. Kraków: Wydawnictwo Beseder, 1996, s. 116. ISBN 83-86995-01-7.

[19] M.P. z 2023 r. poz. 670

[20] Aleksander Mazur: Order Krzyża Grunwaldu 1943-1985. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1988, s. 89. ISBN 83-11-07449-6.

[21] Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 384. ISBN 83-86619-97X.

[22] Andrzej Romaniak: Medale, medaliony, plakiety. Katalog zbiorów. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2005, s. 108. ISBN 83-919305-8-0.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]