Patrystyka

Justyn Męczennik – jeden z pierwszych Ojców Kościoła; portret z XVI wieku

Augustyn z Hippony – jeden z najbardziej wpływowych Ojców Kościoła zachodniego; portret z XVII wieku

Jan z Damaszku – jeden z ostatnich Ojców Kościoła według tradycji zachodniej

Patrystyka (łac. patristica, od (łac.) patres, gr. πατήρ, patēr) – termin dwuznaczny:

• twórczość Ojców Kościoła i innych pisarzy starochrześcijańskich, tworzących na przełomie starożytności i średniowiecza; przejściowy etap w rozwoju filozofii zachodniej oraz teologii chrześcijańskiej;
• nauka badająca tę twórczość, jej autorów oraz ich epokę; dział historii i teologii, ściśle powiązany z dogmatyką, a konkretnie z historią dogmatów.

W tym drugim znaczeniu używa się też słowa „patrologia”, które jednak bywa kontrastowane z patrystyką jako nauką.

Pisarze starochrześcijańscy podejmowali różne tematy jak kanon Pisma Świętego, rola filozofii w myśli chrześcijańskiej, teologia stworzenia (kosmogonia), trynitologia, chrystologia i charytologia. Wywarli wpływ na pierwsze sobory powszechne, między innymi na uchwalone tam wyznanie wiary. Niektórzy – jak Tertulian, Orygenes i Pelagiusz – zostali uznani za heretyków. Do twórczości starochrześcijańskiej odwoływali się późniejsi teologowie, np. scholastycy, a reformacja i jansenizm czerpały z prac Augustyna z Hippony.

Znaczenie i podział studiów patrystycznych

Do studiów patrystycznych odwołuje się znacząca większość Kościołów chrześcijańskich, gdyż rozwijała się jeszcze przed podziałem chrześcijaństwa. W Kościele katolickim zyskała znaczenie ponownie w XX w. w ramach powrotu do źródeł, do którego wezwał Pius X, i który przybrał potrójny wymiar: ruchu odnowy studiów biblijnych, liturgicznych i właśnie patrystycznych. Wiele myśli Ojców cytuje katechizm Kościoła Katolickiego. Powołują się na nich również papieże w swych dokumentach. Dzieła Ojców, jako świadków Tradycji apostolskiej Kościoła i wczesnych interpretacji Pisma Świętego, razem z tekstami liturgicznym są ważnym elementem depozytu wiary chrześcijańskiej.

Kryterium zadaniowe

Ze względu na swe zadania patrystyka dzieli się na apologetyczną i systematyczną. Dwoistość ta pochodzi stąd, że pierwsze próby refleksji intelektualnej chrześcijan wypływały z dwojakich potrzeb - zewnętrznych i wewnętrznych. Z jednej strony, miała ona bronić wiary chrześcijan na zewnątrz i wobec wrogów wykazywać zgodność jej z wymaganiami rozumu: miało to być dziełem „obrońców”, czyli apologetów. Z drugiej zaś, dla wewnętrznego użytku gmin niezbędne było jednolite i konsekwentne zebranie poglądów to było znów zadaniem systematyków.

Apologeci zależnie od aktualnych sporów i potrzeb, i przez to bardziej fragmentarycznie, opracowywali doktryny chrześcijańskie. Systematycy natomiast usiłowali opracować w całości chrześcijański pogląd na świat i oni to znaczyli główne etapy rozwoju filozofii chrześcijańskiej.

Patrystyka systematyczna przeszła 4 fazy rozwojowe:

1. Ojcowie herezjologowie, np. Ireneusz z Lyonu (zm. 202 r.) piszący dzieła przeciw gnostykom.
2. ojców aleksandryjskich
3. ojców kapadockich
4. systemu św. Augustyna

Kryterium miejsca powstania

Ze względu na miejsce powstania refleksja patrystyczna dzieli się na Wschód i Zachód, czyli Ojców greckich - związanych ze środowiskiem greckim i piszących po grecku i Ojców łacińskich, piszących po łacinie. Głównym ośrodkiem na Wschodzie była Aleksandria ze swą słynną Szkołą refleksji teologicznej; poza tym szkoły i ośrodki istniały w Cezarei, Antiochii, Gazie, a i Ateny odgrywały jeszcze pewną rolę. Na Zachodzie stolicą był oczywiście Rzym; ale i kolonie, mianowicie afrykańskie, wydały wybitnych myślicieli.

Różnica obu grup była nie tylko geograficzna: na Wschodzie myśl patrystyczna rozwijała się w środowiskach, gdzie panowało tradycyjne zamiłowanie do spekulacyjnej filozofii i gdzie współzawodnictwo z pogańskimi systemami było bodźcem do pracy; tam też powstały pierwsze chrześcijańskie systemy. Na Zachodzie, przeciwnie, praktyczne i trzeźwe środowisko rzymskie wpłynęło na wytworzenie się i wśród chrześcijan wrogich dla filozofii nastrojów. Długo Zachód wydawał apologetów, a nie stworzono jakiegoś systemu.

Z drugiej jednak strony na Wschodzie, gdzie kultura filozoficzna pogan była wysoka, myśli chrześcijańskiej trudno było wyzwolić się spod jej wpływów; dlatego to patrystyka grecka miała wysoki poziom, ale była mało samodzielna. Gdy natomiast na Zachodzie powstał wreszcie system filozofii, to był to system własny i całkowicie odpowiadający duchowi chrześcijaństwa.

Kryterium chronologiczne

Chronologicznie patrystyka dzieli się na okresy wyznaczone przez następujące dwa Sobory powszechne: Sobór nicejski I (325) i Sobór chalcedoński (451). Patrystyka przednicejska dopiero tworzyła się. Po 325 r. przeżyła już rozkwit w postaci samodzielnych systemów. Natomiast po 451 r. nastąpił już jej schyłek.

W zależności od przyjętego principium podziału, poszczególne okresy określa się jako: wstępny, rozkwitu i schyłkowy, lub początkowy, środkowy i końcowy. Okres drugi nazywamy też okresem złotym.

Okresy epoki patrystycznej

Ramy chronologiczne tych trzech okresów rozwoju epoki Ojców zamykały się w latach:

1. Powstanie – okres pierwszy (do 325 r.)
2. Rozkwit – okres drugi (325–451)
3. Schyłek – okres trzeci (od 451 r. do VIII w.)

Okres przednicejski (do 325 r.)

Od czasów apostolskich do Soboru nicejskiego: W okresie pierwszym, obejmującym trzy pierwsze stulecia, chrześcijanie organizując życie kościelne tworzyli pierwsze teksty liturgiczne i przepisy prawa. Pisarze będący blisko czasów apostolskich pisali listy. Działo się to wszystko w czasie wielkich prześladowań (ataki z zewnątrz) i nasilenia herezji gnostyckich (ataki od wewnątrz). Powstawały więc zarówno akta męczenników, jak i apologie. Myśl filozoficzna krystalizowała się w czterech wielkich ośrodkach: aleksandryjskim, Azji Mniejszej, rzymskim oraz afrykańskim.

1. Skład Apostolski
2. Ojcowie Apostolscy (Autor Didache, Klemens Rzymski, Ignacy Antiocheński, Polikarp ze Smyrny, Papiasz z Hierapolis, List Barnaby, Pasterz Hermasa)
3. Opisy męczeństwa
4. Apologeci greccy (Kwadrat Apologeta, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Ireneusz z Lyonu, święty Justyn, Tacjan Syryjczyk, Atenagoras z Aten, Teofil z Antiochii, Meliton z Sardes, List do Diogneta, Hermiasz)
5. Zagrożenia błędnowierstwa (Bazylidianie, Walentynianie, Karpokratianie, Marcjonici, Abelici, Kainici, Montanizm)
6. Ojcowie aleksandryjscy (Klemens Aleksandryjski, Orygenes)
7. Ojcowie afrykańscy (Tertulian, Cyprian z Kartaginy, Arnobiusz z Sikka, Laktancjusz)
8. Pisarze Azji Mniejszej (Grzegorz Cudotwórca, Paweł z Samosaty, Lucjan z Antiochii, Metody z Olimpu, Hipolit)
9. Środowisko rzymskie (Minucjusz Feliks, Kanon Muratoriego, Nowacjan)
10. Początki monastycyzmu (Antoni Pustelnik, Pachomiusz)

Okres ponicejski (325–451)

Jest to tzw. złoty wiek patrologii trwający do Soboru chalcedońskiego (451 r.). W drugim okresie następował rozkwit literatury patrystycznej, głównie na skutek wielkich dyskusji trynitarnych, polemik z manichejczykami, donatystami i pelagianami, oraz ze względu na wzrastającą popularność monastycyzmu. Powstawały wielkie ośrodki zarówno na wschodzie (egipski z centrum w Aleksandrii, małoazjatycki, kapadocki i syryjsko-palestyński), jak i na Zachodzie (italski z centrum w Rzymie, galijski, afrykański oraz hiszpański).

1. Aleksandryjczycy i Egipcjanie (Ariusz, Atanazy Wielki, Dydym Aleksandryjski, Cyryl z Aleksandrii, Ewagriusz z Pontu, Palladiusz)
2. Pisarze Azji Mniejszej (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy)
3. Pisarze Syrii i Palestyny (Efrem Syryjski, Euzebiusz z Cezarei, Cyryl Jerozolimski, Epifaniusz z Salaminy, Diodor z Tarsu, Teodor z Mopsuestii, Jan Chryzostom, Nestoriusz)
4. Historycy kościelni (Filip z Side, Filostorgiusz, Sokrates Historyk, Sozomen, Teodoret z Cyru)
5. Pisarze italscy (Ambroży z Mediolanu, Euzebiusz z Vercelli, Lucyferiusz z Calaris, Rufin z Akwilei, święty Hieronim, Paulin z Noli, Piotr Chryzolog, Leon Wielki)
6. Pisarze galijscy (Hilary z Poitiers, Jan Kasjan, Prosper z Akwitanii, Wincenty z Lerynu)
7. Środowisko afrykańskie (święty Augustyn, Orozjusz, Quodwultdeus)
8. Pisarze hiszpańscy (Hozjusz z Kordoby, Grzegorz z Elwiry)
9. Pisarze syryjscy: Afrahat, Efrem Syryjczyk

Okres schyłkowy (od 451 r. do VIII w.)

Zmiany zachodzące tak w życiu duchowym, jak i polityczno-kulturowym chrześcijaństwa od połowy V w. doprowadziły do zmian również w zakresie literatury patrystycznej. Notuje się w nim stopniowe zamieranie sił twórczych, coraz mniej jest autorów przedstawiających własne stanowisko, przeważająca większość wydawanych ksiąg to komentarze biblijne w formie caten / w (łac.) znaczy łańcuch/, czyli wypowiedzi dawniejszych egzegetów. Dlatego w historii patrystyki okres ten nazywa się schyłkowym.

Okres ten, z wyjątkiem nielicznych jak Grzegorz Wielki nie wydał już wielu wybitnych teologów. I choć na Zachodzie dalej czynne były wspomniane ośrodki, to ich przedstawiciele pozostawali przy myśli augustiańskiej, nie tworząc nowych systemów. Na Wschodzie zaś wybijał się jedynie autor piszący pod pseudonimem Dionizego Areopagity.

1. Pisarze łacińscy (św. Grzegorz Wielki, Boecjusz, Kasjodor, Cezary z Arles, Grzegorz z Tours, Fulgencjusz z Ruspe, Ildefons z Toledo, Izydor z Sewilli, Leon Wielki)
2. Pisarze greccy (Pseudo-Dionizy Areopagita, Maksym Wyznawca, Leoncjusz z Bizancjum, Jan z Damaszku, Roman Pieśniarz).

Koncepcje teologiczno-filozoficzne

Rysem charakterystycznym sposobu uprawiania teologii przez Ojców było postawienie w centrum refleksji nad zbawczym planem Bożym i Misterium paschalnym, interpretowanym szczególnie w świetle Pisma świętego. Ich bliskość wobec czasów apostolskich pozwalała dokładniej wyrazić ducha nauczania Apostołów. J. Ratzinger pisał o ich bezpośrednim powiązaniu z wydarzeniem początkowym, jakim był okres apostolski:

Jeśli ich starożytność ma mieć pozytywną wartość teologiczną, uzasadnieniem jej może być jedynie fakt szczególnej przynależności do wydarzenia początkowego, albo jakieś powiązanie z nim węzłem wspólnoty, mającej specjalne znaczenie dla teologii.

Teolodzy, tak katoliccy, jak i ewangeliccy, zwracają uwagę na fakt, że ojcowie są nauczycielami Kościoła jeszcze nie podzielonego.

Postawa Ojców wobec różnych kultur, w których kręgu się obracali (judaizmu, hellenizmu, tradycji wschodnich jest wzorem dla późniejszych pokoleń teologów. Najbardziej twórczym okresem była druga połowa IV i pierwsza połowa V w. W tym czasie kultura helleńska została w dużym stopniu przyswojona przez myślicieli i pisarzy chrześcijańskich. Dzięki wielkim herezjom antytrynitarnym i chrystologicznym, metodzie filozoficznej i sztuce retorycznej, doskonale opanowanej przez ojców tego okresu,doszło do ogromnego rozkwitu myśli chrześcijańskiej.

O Bogu

Wszyscy myśliciele ówcześni skłaniali się do twierdzenia, że Bóg naturalnym sposobem nie jest poznawalny. W systemach hellenistycznych wypowiadane było przekonanie o nadrozumności, a przeto niepoznawalności Boga; wśród chrześcijan zaś ustaliło się przekonanie, że Bóg daje się poznać, ale tylko na drodze objawienia. Powszechne było przekonanie o transcendencji Boga nie tylko epistemologicznej, ale i kosmicznej: jest nie tylko pozarozumowy, ale i pozaświatowy. Przez hellenistycznych filozofów był pojęty jako byt absolutny; u chrześcijan zaś z pojmowaniem Boga jako bytu łączyło się pojmowanie go jako sędziego.

Stosunek Boga do świata. Wśród Greków zmagało się dualistyczne i monistyczne pojmowanie; monistyczna emanacja była ostateczną koncepcją hellenizmu, w chrześcijaństwie zaś zapanowała dualistyczna koncepcja stworzenia. Grecy skłaniali się do przekonania, że świat jest ukształtowany z materii odwiecznej: Ojcowie Kościoła doszli zaś do twierdzenia, że stworzony był z niczego, że ma początek i będzie mieć koniec.

Uznawano powszechnie ogniwa pośrednie między Bogiem a światem; ale dla Greków były to abstrakcyjne hipostazy, dla chrześcijan zaś ogniwem był Chrystus-Logos, Bóg-człowiek; dla tamtych ogniwem był byt przyrodzony, dla tych – nadprzyrodzona istota boska; dla tamtych była to sprawa dedukcji, dla tych – rzecz objawiona.

Pochodzenie zła. W doktrynach, wywodzących wszystko z Boga, wytłumaczenie zła było zadaniem szczególnie doniosłym i trudnym. Filozofowie hellenistyczni wywodzili je na ogół z materii, chrześcijańscy – przeważnie z wolności. Chrześcijanie bronili doskonałości świata, wskazując na negatywność zła, na jego celowość jako środka oczyszczającego i na znaczenie moralne okupionej przezeń wolności człowieka.

O człowieku

Ogólne pojęcie człowieka było wspólne całej epoce: istotą jego jest dusza, losem – upadek, celem – połączenie z bóstwem. W szczegółach natomiast panowała rozbieżność poglądów, nie tylko między Grekami a chrześcijanami, lecz też wśród samych Greków i samych chrześcijan. Wśród chrześcijan było sporne nawet to, które z własności człowieka należą do jego natury, a które są darem łaski.

Składniki człowieka. Zagadnienie to było dyskutowane we wszystkich obozach. Zmagała się koncepcja dychotomiczna z trychotomiczną, twierdzącą, że poza ciałem i duszą człowiek posiada jeszcze składnik najwyższy: pneumę. Sporna była rola ciała: wśród Greków przeważała doktryna, że nie ma naturalnego związku duszy z ciałem, że ciało jest więzieniem duszy; i wśród chrześcijan utrzymywała się długo, ale ostatecznie została odrzucona.

Że dusza jest niematerialna i nieśmiertelna, to było przekonanie bez mała powszechne; doktryny materialistyczne pojawiały się nawet wśród chrześcijan, ale nigdzie nie przyjęły się. Ale czy dusza nieśmiertelna jest też odwieczna – ta kwestia dzieliła filozofów; Grecy stali na stanowisku preegzystencji, za nimi pogląd ten wyznawał Orygenes i wielu teologów chrześcijańskich IV i V w.; ale w 553 r. został on ostatecznie potępiony przez Kościół. Następnie: greckie systemy emanacyjne skłaniały się ku uznaniu boskości duszy, chrześcijański zaś pogląd głosił, że dusza jest obrazem Boga, ale jest zasadniczo innej natury niż On.

Powrót duszy do Boga był dla wszystkich myślicieli tej epoki właściwym celem czynności ludzkich, poznania, działania, twórczości. Było to naturalne zamknięcie teocentrycznych systemów: wedle nich wszystko poczęło się z Boga i wszystko musi do Boga powrócić.

Takie podłoże metafizyczne dawało sposobność do szczegółowych rozważań filozoficznych, epistemologicznych, psychologicznych, etycznych. Analiza stanów mistycznych odkryła nowe zagadnienia psychologii; uznanie objawienia, oświecenia boskiego, wiary jako warunków poznania stworzyło nowe zagadnienia epistemologiczne; życie oddane Bogu i oczekiwanie łaski – nowe zagadnienia etyczne; dopatrywanie się w zdarzeniach dziejowych zmagania się sił Bożych z ziemskimi skierowało umysły ku rozważaniom nad filozofią historii.

Pojęcia i terminy

W epoce, która za przedmiot dociekań filozoficznych miała niepoznawalny i niewypowiedzialny absolut, terminologia filozoficzna i teologiczna musiała mieć charakter szczególny: wysilała się, by wypowiedzieć to, co niewypowiedzialne. Czyniła to głównie przez terminy negatywne (do nich należy m.in. termin „absolut”) i superlatywne. W epoce tej wymyślone zostały wszelkie sposoby wyrażania transcendencji, wszelkie odmiany i odcienie pojęć oznaczających nadbytowość i nadrozumność; była ona dla epok następnych skarbnicą nazw oznaczających byt nadziemski i poznanie nadprzyrodzone.

Terminy filozoficzne i teologiczne, jakimi posługiwali się chrześcijanie, niewiele różniły się od innych; miały jednak w treści prawie zawsze pewien odcień szczególny. Najbardziej typowym przykładem jest logos.

Patrologia – Ojcowie Kościoła

Ojcowie Kościoła a filozofia starożytna

Ojcowie Kościoła działali w całym Imperium Rzymskim, które w pięciu pierwszych wiekach przeobrażało się, zmieniając również swój stosunek do chrześcijan: przez trzy stulecia chrześcijan prześladowano, później próbowano z nimi koegzystować, by w końcu poddać się ich wpływom.

Pierwsi Ojcowie Kościoła rozpoczęli swoją działalność w czasie tworzenia się ostatnich systemów starożytnych, jak: neopitagoreizm i neoplatonizm. Ich idee były więc związane z tradycją starożytną Greków. Jednakże nie mogą być uznawane jako wytwór rozwoju greckiej filozofii, gdyż zakładały nowy, własny początek: wiarę chrześcijańską. Pierwotne chrześcijaństwo, nauka bezpośrednich uczniów Chrystusa, nie było systemem filozoficznym, nie robiło nawet założeń filozoficznych. Była to głównie nauka moralna. „A oto trzy istnieją zasady Pańskie” – pisał św. Barnaba – „Nadzieja żywota jako początek i koniec wiary naszej, Sprawiedliwość jako sądu początek i koniec, i Miłość radosna i weselna jako czynów sprawiedliwych świadectwo”. Nauka ta streszczała się w trzech pojęciach: poznanie, prawo i zapowiedź, mianowicie poznanie Boga, prawo moralne i zapowiedź życia pośmiertnego.

Chrześcijaństwo zdobywało świat dla swych idei, ale jednocześnie samo wchłaniało idee obce. Pojęcia czerpano głównie z filozofii greckiej, gdyż tam były najdoskonalsze. W okresie zaś, gdy zaczynało się chrześcijaństwo, pojęcia filozoficzne Greków były tak bardzo przepojone myślą religijną, że łatwo mogły być przystosowane do każdej wiary.

Posługując się tedy wielorako ideami platońskimi, arystotelesowskimi, stoickimi, cynickimi, potem i neoplatońskimi, formowała się filozofia chrześcijan. Z platonizmu nadawał się do przyjęcia idealistyczny pogląd na świat i przekonanie o wyższości świata duchowego nad materialnym; z arystotelizmu – koncepcja Boga jako pierwszej przyczyny i celu świata; ze stoicyzmu – pomysł, że świat materialny jest przesycony duchem; z cynickiej filozofii – obojętność dla rzeczy doczesnych; nawet sceptycyzm mógł być pożyteczny, bo odbierając wartość poznaniu zmysłowemu i rozumowemu dostarczał pośrednio argumentów tym, co w objawieniu i natchnieniu widzieli źródło poznania prawdy.

Ale fundament chrześcijaństwa był już utworzony w nauce Chrystusa, zanim te obce wpływy zaczęły działać. Oddziałały też one nie na jądro nauki, lecz na jej pojęciowe ujęcie i systematyczne rozwinięcie. Grecja dawała formy dla chrześcijańskiej filozofii, ale gdy formy te były niezgodne z pierwotną wiarą, Kościół odrzucał je pewną ręką. Są podobieństwa między filozofią wczesną chrześcijan a współczesną im filozofią pogan, ale są w niej też rysy własne, nie dające sprowadzić się do niczego, co było dotychczas w filozofii: Bóg na ziemi i w sercach, miłość i łaska jako podstawa życia, osobowe pojmowanie Boga i stosunku do Boga.

Wcześni myśliciele chrześcijańscy przejęli greckie definicje filozofii, jednakże dali im zwrot odrębny. Podając np. definicję, że filozofia jest „miłością mądrości”, Jan z Damaszku (zm. 749 r.) wyjaśniał, że „prawdziwą mądrością jest Bóg, więc miłość do Boga jest prawdziwą filozofią”; wymieniając zaś inne określenie, że filozofia jest „upodobnieniem się do Boga”, dodawał, że może ono być osiągnięte przez mądrość i poznanie, ale też przez sprawiedliwość i świętobliwość.

Nauka Ojców Kościoła zajmują się specjaliści zwani patrologami, a samą naukę określa się pojęciem patrologia (gr. patres + logos). Termin ten pojawił się dopiero w XVII wieku, najpierw w kręgu teologii luterańskiej, która dzieliła teologię na części: biblijną, patrystyczną, scholastyczną, symboliczną i spekulatywną. Patrologia obejmuje dwa wielkie obszary zagadnień, którymi zajmowali się Ojcowie:

1. O Bogu – pojęcie Boga, Jego stosunek do świata, ogniwa pośrednie między Bogiem a światem;
2. O człowieku – pojęcie człowieka, jego relacje z Bogiem, dusza nieśmiertelna i jej powrót do Boga.

Spośród wielu pisarzy wczesnochrześcijańskich tylko niektórym nadano tytuł Ojca Kościoła. Patrologowie zastosowali poczwórne kryterium oceny: prawowierność nauki, świętość życia, starożytność i aprobatę Kościoła. W wyniku tej selekcji wybrano po ośmiu pisarzy z obu kręgów kultury: zachodniego i wschodniego. Co drugiemu z tej listy nadano przydomek wielki; są nimi: Ambroży, Augustyn, Hieronim, Grzegorz Wielki oraz Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu i Jan Chryzostom.

Ojcowie Kościoła dziś

Wybrani w ten sposób Ojcowie są najbardziej cytowani przez urząd nauczycielski Kościoła. Od początków XX w. ustalił się zwyczaj, że w zaokrągloną rocznicę urodzin lub śmierci danego Ojca Kościoła zabierał głos papież. Czynił to w formie encykliki lub obszerniejszego listu. Dokumenty te oceniały dzieła danego Ojca z perspektywy tysiącleci. Wyjaśniały, na czym polega ich aktualność i co mogą wnieść w życie dzisiejszego człowieka.

Z dzieł Ojców Kościoła czerpią obficie autorzy Katechizmu Kościoła Katolickiego. Cytują je na przemian z tekstami Pisma świętego. Należą one zatem do podstawowych źródeł Katechizmu. Mniej więcej po równo reprezentowane są obie części dziedzictwa patrystycznego: łacińska (168 cytatów) i grecka (181).

Wykaz pisarzy wczesnochrześcijańskich

Wykaz poniżej obejmuje nazwiska pisarzy wczesnochrześcijańskich oraz niektórych ważnych dla historii patrystyki, jak Filon z Aleksandrii, czy Józef Flawiusz.

Ojcowie Kościoła zaznaczeni są pogrubionym pismem. Kościół wyodrębnił ich na podstawie czterech kryteriów:

• działalność we wczesnym okresie chrześcijaństwa (antiquitas),
• głoszenie prawowiernej nauki (doctrina orthodoxa),
• świętość życia (sanctitas vitae),
• powszechne uznanie przez Kościół (approbatio ecclesiae).

Zachód

wiek	Italia	Afryka	Galia	Hiszpania	Iliria	Brytania
I	Klemens Rzymski pp. – ojciec apostolski
II	Apolinary z Rawenny (?) Apoloniusz Senator Floryn gnostyk Hermas, autor Pasterza – ojciec apostolski Justyn Męczennik Kanon Muratoriego Marcjon Ptolemeusz gnostyk Rodon enkratyta Soter pp. Walentyn Egipcjanin Wiktor I pp.	Arnobiusz Starszy Augustalis bp afrykański Cyprian z Kartaginy Felicissimus Kommodian (?) Nowacjan Poncjusz z Kartaginy Tertulian	Ireneusz bp Vienny – doktor Kościoła
III	Dionizy pp. Feliks I pp. Hipolit antyp. Kajusz kpł. rzymski Kalikst pp. Korneliusz pp. Lucjusz I pp. Minucjusz Feliks (?) Nowacjan antyp. Poncjan pp. Stefan I pp. Sykstus II pp. Zefiryn pp.		Faustyn z Lyonu Retycjusz z Autun Wiktrycjusz z Rouen		Wiktoryn z Petawium
IV	Ambrozjaster Ambroży z Mediolanu – doktor Kościoła Auksencjusz z Durostorum Damazy pp. Dionizy Filokalus Dionizy z Mediolanu Euzebiusz z Vercelli Exsultet (?) Faustyn kpł. lucyferianin Feliks II pp. Filastriusz z Brescii Firmicus Maternus Fortunacjan z Akwilei Heliodor z Altinum Helwidiusz Jowinian mn. Juliusz I pp. Kandyd arianin Liberiusz pp. Lucyfer z Cagliari Maksymin z Mediolanu Marcelin kpł. Mariusz Wiktoryn Próba Sylwester I pp. Symplicjan z Mediolanu Syrycjusz pp. Te Deum (?) Ursyn kpł. Wigiliusz z Trydentu Zenon z Werony	Donat twórca donatystów Faustus z Mileve Laktancjusz Optat z Mileve Parmenian z Kartaginy Tykoniusz Witeliusz donatysta	Auzoniusz Febad z Agen Hilary z Poitiers Laudes Domini Paulin z Trewiru Sulpicjusz Sewer	Acyliusz Sewer Audencjusz Bachiariusz Chalcydiusz Dekster Egeria Silvia (Aetheria) Grzegorz z Elwiry Hozjusz z Kordoby Instancjusz Itacjusz z Merida Itacjusz Sławny z Ossobony Juwenkus Karteriusz Latronian Olimpiusz Pacjan z Barcelony Potamiusz z Lizbony Prudencjusz Pryscylian Sempronian Tyberian z Betyki Walerian z Calahorra Wigilancjusz kpł.	Auksencjusz z Durostorum Fotyn z Sirmium Hieronim ze Strydonu Nicetas z Remezjany Teotym z Tomoi Ursacjusz i Walens Wawrzyniec z Novae Wulfila bp Gotów	Pelagiusz (?)
V	Anastazy I pp. Anastazy II pp. Anian z Celedo Aponiusz (?) Arnobiusz Młodszy Bonifacy I pp. Celestiusz Celestyn I pp. Chromacjusz z Akwilei Euzebiusz z Mediolanu Feliks III pp. Gaudencjusz z Brescii Gelazy I pp. Hilary pp. Innocenty I pp. Julian z Eklanum Klaudian Klaudiusz Leon Wielki pp. Makary mn. rzymski (?) Maksym z Turynu Paschazyn z Marsala Paulin z Mediolanu Paulin z Noli Petroniusz z Bolonii Piotr Chryzolog Praedestinatus Rufin z Akwilei kpł. Sykstus III pp. Symplicjusz pp. Uraniusz kpł. Zozym pp.	Agriustria Arnobiusz Młodszy Asklepiusz Augustyn z Hippony – doktor Kościoła Aureliusz z Kartaginy Cerealis z Castellum Emeryt z Cezarei Afrykańskiej Eugeniusz z Kartaginy Ewodiusz z Uzalis Gaudencjusz z Timgad Honorat-Antonin Kapreolus bp Kartaginy Kreskoniusz donatysta (?) Makrobiusz donatysta Makrobiusz dk. (?) Orozjusz Petylian z Cirty Possydiusz z Kalamy Quodvultdeus z Kartaginy Wigiliusz z Tapsus Wiktor z Kartenny Wiktor z Wity	Cyprian kpł galijski Eucheriusz z Lyonu Ewagriusz mn galijski Exsultet (?) Fastydiusz Faustus z Riez Gennadiusz z Marsylii Hilary z Arles Honorat z Marsylii Jan Kasjan Julian Pomeriusz Klaudian Mamert Komodian Leporiusz kpł Lucydiusz kpł Muzeusz kpł Oriencjusz bp Auch? Paulin z Beziers Paulin z Périgueux Prosper z Akwitanii Rewerencjusz Rustyk Helpidiusz Saloniusz z Genewy Salwian z Marsylii Sydoniusz Apolinary Wigilancjusz kpł Wigiliusz dk galijski Wiktor z Marsylii Wiktoriusz z Akwitanii Wincenty kpł galijski Wincenty z Lerynu	Awit Awit z Bragi Dyktyniusz z Astorga Eutropiusz kpł Hydacjusz z Lemnica Pastor bp Peregryn bp (?) Sewer z Minorki Syagriusz Turrybiusz Witalis i Tonancjusz (Conantius?)	Paweł z Pannonii Seduliusz (?)	Święty Patryk
VI	Agapet I pp. Agnellus z Rawenny Andrzej Więzień Arator Bellator Benedykt z Nursji Boecjusz Bonifacy II pp. Dionizjusz Mały Ennodiusz z Pawii Epifaniusz Scholastyk Eugipiusz mn. z Lucuilanum Feliks IV pp. Grzegorz Wielki pp. – doktor Kościoła Grzegorz z Agrigentum Helpis Hormizdas pp. Jan I pp. Jan III pp. Kasjodor Liber Pontificalis (cz. I) Makrobiusz Pelagiusz I pp. Pelagiusz II pp. Rustyk Helpidiusz Rustyk Rzymianin Symmach pp. Wigiliusz pp.	Drakoncjusz Eustacjusz Afrykańczyk Fakundus z Hermiane Fastidiosus arianin Ferrandus dk. Fulgencjusz z Ruspe Liberatus dk. Poncjan bp Prymazjusz z Hadrumetum Teodozjusz dk. (?) Werekundus z Junki Wiktor z Tonnuny Wokoniusz z Castellum	Awit z Vienne Cezary z Arles Cyprian z Tulonu Decretum Gelasianum Fereol z Uzes Gildas Mądry (p. też Irlandia i Anglia) Grzegorz z Tours Mariusz z Aventicum Rurycjusz I z Limoges Rurycjusz II z Limoges Wenancjusz Fortunat	Apryngiusz z Beja Donat mn Servitanum Eutropiusz z Walencji Flawiusz z Merobaudes Jan z Biclar Justu z Urgell Justynian z Walencji Leander z Sewilli Licynian z Kartaginy Marcin z Bragi (Brakary) Massona z Merida Montanus z Toledo Piotr z Lerida Sewer z Malagi Tarra mn	Dionizjusz Mały Jan Maksencjusz Jan z Tomi Justynian cesarz	Gildas Mądry Kolumba z Iony (Kolumban Starszy) Kolumban Młodszy
VII	Jonasz z Bobbio mn. Kolumban Młodszy Leon II pp. Leoncjusz		Defenzor z Liguge Dezydery z Cahors	Aurazjusz z Toledo Braulio z Saragossy Bułgar Comes Chintila król Eugeniusz z Toledo Feliks z Toledo Fruktuoz z Bragi Gundemar Idaliusz z Barcelony Ildefons z Toledo Izydor z Sewilli – doktor Kościoła Jan z Saragossy Justus z Toledo Konancjusz z Palencji Kwirycjusz z Barcelony Maksym z Saragossy Recceswint król Redemptus dk Sisebert z Toledo Sisebut król Tajo z Saragossy Waleriusz z Bierzo Wamba król		Adomnan z Hy Aileran z Clonard Aponiusz (?) Beda Czcigodny – doktor Kościoła Cedmon Teodor z Canterbury
VIII	Grzegorz II pp. Grzegorz III pp. Paweł dk. Zachariasz pp.		Donat z Besangon			Aldhełm Ediusz Stefan

Wschód

w.	Grecja	Azja Mniejsza	Syria	Palestyna	Egipt
I	Arystydes z Aten Atenagoras z Aten		Autor Didache – ojciec apostolski	Józef Flawiusz Justus z Tyberiady Szymon Mag	Filon z Aleksandrii Sekstus (?) Sentencje
II	Bakchylus (?) Dionizy z Koryntu Filip z Gortyny Kwadrat Apologeta (?) Pinytos z Krety	Akwila (?) Apolinary z Hierapolis Bakchylus z Azji (?) Kwadratus (?) Meliton z Sardes Milcjades Papiasz z Hierapolis Pioniusz kpł ze Smyrny Polikarp ze Smyrny – ojciec apostolski Polikrat z Efezu	Apoloniusz z Efezu św. Hegezyp Ignacy Antiocheński – ojciec apostolski Serapion z Antiochii Teofil z Antiochii	Agryppa Kastor Aryston z Pelli Juda Jerozolimski Justyn Męczennik Symmach Teofil z Cezarei Palestyńskiej	Amoniusz Sakkas (?) Apelles (?) Święty Barnaba – ojciec apostolski Bazylides Juliusz Kasjan Karpokrates Panten Syktus Sentencje Walentyn
III	Metody z Olimpu	Firmilian z Cezarei Kapadockiej Grzegorz Cudotwórca z Neocezarei Pontyjskiej Metody z Olimpu	Anatol z Laodycei Bardesanes (Bar Deisan) Cyprian z Antiochii Doroteusz antiocheńczyk Geminus Hegemoniusz (?) (Archelaos) Lucjan z Antiochii Malchion kpł Paweł z Samosaty	Aleksander Jerozolimski Ambroży z Cezarei Palestyńskiej Beryllus Juliusz Afrykańczyk Pamfil z Cezarei palestyńskiej	Ammon z Tmuis Dionizy Aleksandryjski Euzebiusz dk aleksandryjski Fileas z Tmuis Heraklas z Aleksandrii Hezychiusz egzegeta aleksandryjski Klemens Aleksandryjski Maksym z Aleksandrii Melecjusz z Lykopolis Nepos z Arsinoe Orygenes Pieriusz kpł Piotr I Aleksandryjski Sabeliusz Teognost
IV	Grzegorz z Nazjanzu – doktor Kościoła Heliodor z Trikka Jan Chryzostom – doktor Kościoła Macedoniusz z Konstantynopola Maksym Cynik Paweł I z Konstantynopola Sabinus z Heraklei Teodor z Heraklei	Amfiloch z Ikonium Asteriusz z Amazji Bazyli z Ancyry Bazyli Wielki z Cezarei Kapa­dockiej – doktor Kościoła Epifaniusz z Salaminy Eunomiusz z Kyziku Eustacjusz z Sebasty Euzebiusz z Cezarei Euzebiusz z Nikomedii Ewagriusz Pontyjski Firmus z Cezarei Kapadockiej Fotyn z Sirmium Grzegorz z Cypru (?) Grzegorz Iluminator Grzegorz z Nazjanzu (Starszy) Grzegorz z Nazjanzu (Teolog) Grzegorz z Nyssy Laktancjusz (łac) Marceli z Ancyry Sabacjusz bp Teognis z Nicei Tryfil z Cypru	Afrahat Syryjczyk Aecjusz z Antiochii Akacjusz z Beroe Apolinary z Laodycei Syryjskiej Asteriusz Sofista arianin Cyryllonas Diodor z Tarsu Efrem Syryjczyk Eustacjusz z Antiochii Euzebiusz z Emesy Ewagriusz z Antiochii Flawian z Antiochii Heliodor kpł antiocheński Izaak z Amidy (?) Jan Chryzostom Jerzy z Laodycei Syryjskiej Maruta z Meipherkat Melecjusz z Antiochii Nemezjusz z Emesy Piotr z Edessy Sewerian z Gabala Symeon Mezopotamczyk	Akacjusz z Cezarei Palestyńskiej Antioch z Ptolemaidy Fenickiej Cyryl Jerozolimski Euzebiusz z Cezarei Euzoiusz z Cezarei Palestyńskiej Gelazy z Cezarei Palestyńskiej Makary I Jerozolimski Rufin Sofroniusz z Betlejem Tytus z Bostry	Aleksander z Aleksandrii Ambroży z Aleksandrii Ammonas mn egipski Antoni Pustelnik Apolinary Aleksandryjski Ariusz Atanazy Wielki – doktor Kościoła Dydym Ślepy Ewagriusz Pontyjski Horsiesi mn egipski Jan Kasjan Klaudian Klaudiusz Lucjusz z Aleksandrii Makary Starszy Makary Młodszy Pachomiusz mn Piotr II Aleksandryjski Serapion z Tmuis Synezjusz z Cyreny Teodor mn Teodor mn aleksandryjski Tymoteusz I z Aleksandrii Tymoteusz Archidiakon
V	Akacjusz z Konstantynopola Dalmacjusz z Konstantynopola Diadoch z Photike Eudokia cesarzowa (Athenais) Eutyches Konstantynopolitański Euzebiusz z Doryleum Faustus z Bizancjum Filip z Sydy Filostorgiusz Flawian z Konstantynopola Gennadiusz I z Konstantynopola Mariusz Merkator Nestoriusz bp Konstantynopola Parteniusz kpł Paulin z Pelli Proklus z Konstantynopola Sokrates Scholastyk Sozomen Teodozjusz II cesarz	Agathangelos Dalmacjusz z Kyziku Elisze Wardopet Euteriusz z Tyany Euzebiusz z Doryleum Faustus z Bizancjum hist Armenii Filip z Sydy Filostorgiusz z Borissos Gelazy z Kyziku Jan Mandakuni Koriun (Goriun) Leoncjusz z Neapolis Cypryjskiej Łazarz z Farp Makary z Magnezji Marek Eremita Mesrob mn Nil z Ancyry Palladiusz Teodor z Ancyry	Adrian (?) Antoni mn syryjski Balaj Barsuma (Bar Sauma) bp Nisibis Barsuma mn Bazyli z Seleucji Eznik z Kolb Filoksenos z Mabbug Ibas z Edessy Izaak Wielki Jan Gramatyk Mochim kpł Narses mn Nestoriusz Polichroniusz z Apamei Rabbulas Rufin Syryjczyk Samuel Syryjczyk Stefan I z Antiochii Teodor Antiocheńczyk z Mopsuestii Teodoret z Cyru Teodul kpł (?) Wiktor z Antiochii	Chryzyp mn Geroncjusz z Jerozolimy Hezychiusz z Jerozolimy Hieronim ze Strydonu – doktor Kościoła Ireneusz z Tyru Jan II Jerozolimski Lucjan z Kaphar Gamala Marek dk	Ammon kpł aleksandryjski Anian mn aleksandryjski Apophtegmata Patrum Arseniusz Cyrus mn aleksandryjski Cyryl Aleksandryjski Euzebiusz (pseudo) Aleksandryjski Izajasz mn Izydor z Peluzjum Nonnos z Panapolis (?) Palladiusz Piotr II Mongos Proteriusz Szenut z Atripa Teofil Aleksandryjski Tymoteusz II z Aleksandrii (Ailuros) Wiktor z Antiochii
VI	Agapet z Konstantynopola Attyk z Konstantynopola Eustracjusz z Konstantynopola Ewagriusz Scholastyk Jan z Egei Jan III z Konstantynopola Jan Maksencjusz Jan Malalas Jan Postnik Jordanes Juniliusz Justynian cesarz Leoncjusz z Bizancjum Macedoniusz II z Konstantynopola Marcelin Comes Paweł Silentiarius Roman Pieśniarz Teodor Lektor	Abraham (Abram) z Efezu Aleksander z Cypru Grzegorz z Cypru Heraklian z Chalcedonu Hypatiusz z Efezu Jan Azjata (z Efezu) Julian z Halikarnasu Zachariasz z Gazy bp Mityleny	św. Anastazy I z Antiochii (Synaita) Bazyli z Cylicji Efrem z Amidy Eustacjusz z Epifanei Ewagriusz Scholastyk Grzegorz z Antiochii Jakub z Telia, Baradai Jakub z Sarug Jan Malałaś Konon z Tarsu i Eugeniusz z Seleucji Maron z Edessy Meszyhazeka mn Paweł z Nisibis Ps Dionizy Areopagita (?) Sewer z Antiochii Stefan Gobaros (?) Symeon bar Apollon i Symeon bar Szarar Symeon Słupnik Młodszy Tymoteusz z Antiochii	Barsanufiusz i Jan Chorycjusz Cyryl ze Scytopolis Doroteusz z Gazy Eneasz z Gazy Gregentios bp Homerytów Jan z Gazy Jan Gramatyk z Cezarei Pale­styńskiej Jan Moschos Jan Rufus z Majumy Jan ze Scytopolis Kosmas Indikopleustes Leoncjusz z Jerozolimy Pamfil z Jerozolimy Prokop z Cezarei Prokop z Gazy Teodor z Pharan Teodor z Rhaithu Teodor ze Scytopolis Zachariasz z Gazy	Eulogiusz z Aleksandrii Jan Filoponos Jan Moschos Julian z Halikarnasu Kosmas Indikopleustes Olimpiodor dk aleksandryjski Sewer z Antiochii Stefan Gobaros (?) Temistiusz dk aleksandryjski Teodor mn (?) Teodozjusz z Aleksandrii Tymoteusz III Aleksandryjski
VII	Apokryzjariusz Chronicon Paschale Euzebiusz z Tesaloniki Jan z Tesaloniki Jerzy Choiroboskos Jerzy z Pizydii Konstantyn dk konstantynopolitański Maksym Wyznawca Paweł II z Konstantynopola Piotr z Konstantynopola Pyrrus z Konstantynopola Sergiusz z Konstantynopola Teodor dk konstantynopolitański Tymoteusz z Konstantynopola	Andrzej z Cezarei Kapadockiej Eubul z Listry Leoncjusz z Arabissa Leoncjusz z Neapolis Cypryjskiej Piotr z Laodycei (?) Teodor z Paphos	Anastazy II z Antiochii Izaak z Niniwy Jakub z Edessy Kosma mn Makary z Antiochii Marut z Tagrit	Antioch mn z klasztoru św Saby Jan Klimak Jan z Rhaithu Modest z Jerozolimy Sofroniusz z Jerozolimy Tymoteusz z Jerozolimy (?) Zachariasz z Jerozolimy Zozym mn	Anastazy z Synaju (Synaita) Cyrus z Aleksandrii Hezychiusz Synajski Jerzy z Aleksandrii Talasjusz mn
VIII	Agaton (dk) (?) Andrzej z Krety German z Konstantynopola Kosmas Vestitor		Ps Dionizy z Tell Mahre Jan Damasceński – doktor Kościoła Kosmas Pieśniarz	Epifaniusz Hagiopolita Kosmas Jerozolimski bp Majumy	Jan z Nikiu

Bibliografia patrystyczna

Istnieje ogromna ilość literatury patrystycznej; sama tylko bibliografia polskich tłumaczeń tekstów starochrześcijańskich pisarzy za jeden tylko XX wiek, wynosi ponad 13 tys. przekładów. W styczniu 2006 r. wydana została bibliografia, obejmująca ten okres. W artykule głównym porządkujemy ją według różnych kryteriów.

Bibliografia kompletna

• Wojcech Stawiszyński (red.), Bibliografia patrystyczna 1901-2004. Polskie tłumaczenia tekstów starochrześcijańskich pierwszego tysiąclecia, red. Wojciech Stawiszyński, Wyd. Homini, styczeń 2006.

Teksty źródłowe

• POK – Pisma Ojców Kościoła, Poznań 1924-1971 (27 tomów).
• BOK – Biblioteka Ojców Kościoła, Redaktor serii: ks. Józef Naumowicz, Kraków od 1992.
• TOK – Teksty Ojców Kościoła, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1952-1991 (ponad 30 tomów; nie tworzą serii wydawniczej).
• OŻ – Ojcowie Żywi, Kraków 1978- , red. i opracowanie Marek Starowieyski.
• STCh – Starożytne Teksty Chrześcijańskie, Lublin 1976-1993 (3 tomy), red. Leokadia Małunowiczówna i Ludwik Gładyszewski.
• ŹM – Źródła Monastyczne, Redaktor serii: ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków-Tyniec
• PSP – Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969-1995 (60 tomów), red. Emil Stanula.
• GT – Głos Tradycji (przekłady ks. W. Kani).
• Złoty wiek myśli chrześcijańskiej, Kraków 1947-1949 (3 tomy).
• ŹMT – Źródła Myśli Teologicznej, Redaktor serii: ks. Henryk Pietras SJ i inni, Kraków, Wydawnictwo WAM
• VP – Przekłady pism Ojców w Vox Patrum

Podręczniki

• G. Rauschen, Zarys patrologii ze szczególnym uwzględnieniem historii dogmatów, Warszawa 1904, tłum. J. Gajkowski.
• G. Rauschen, Zarys patrologii. Pisma Ojców Kościoła i nauka zawarta w nich, Poznań 1929, tłum. J. Nowacki.
• Jan Czuj, Patrologia, Poznań 1952, 1954.
• Szczepan Pieszczoch, Patrologia, Poznań 1964.
• H. von Campenhausen, Ojcowie Kościoła, Warszawa 1967, tłum. K. Wierszyłowski.
• Jan Maria Szymusiak, Marek Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.
• A. Hamman, Portrety Ojców Kościoła. Praktyczny przewodnik po patrologii, Warszawa 1978 (przekład i opracowanie zbiorowe).
• Altaner B., Stuiber A.: Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła. P. Pachciarek (tłum.). Wyd. 1 (z 8-go wydania niem.). Warszawa: IW „PAX”, 1990, s. 733. ISBN 83-211-1079-7.
• Henryk Pietras, By nie milczeć o Bogu. Zarys teologii Ojców Kościoła, Kraków 1991.
• P. P. Yerbraken, Marek Starowieyski, Ojcowie Kościoła. Panorama patrystyczna, Warszawa 1991, tłum. M. Starowieyski, S. Kawecki.
• Antoni Żurek, Wprowadzenie do Ojców Kościoła, Kraków 1993.
• Szczepan Pieszczoch, Patrologia. Wydanie nowe, 1.1-11, Gniezno 1994.
• Franciszek Drączkowski, Patrologia (część I), Toruń 1996.
• Encyklopedia Katolicka I-VII, Lublin 1973-1997 (od A do J). Dział patrologii redagowali: t. I – Jan Maria Szymusiak; t. II-III -A. Bober; t. IV-VI – F. Drączkowski; t. VII – F. Drączkowski, J. Pałucki.

Czasopisma

• Czasopismo Studia Antiquitatis Christianae wydawane w latach 1977 do 2001 (tomy od 1–16) w ATK-UKSW, red. W. Myszor, por. Studia Antiquitatis Christianae, Series Nova. [w:] Uniwersytet Śląski - Wydział Teologiczny [on-line]. [dostęp 2011-12-10].
• Vox Patrum. [w:] Ośrodek Badań nad Antykiem Chrześcijańskim KUL [on-line]. [dostęp 2011-12-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-16)].

Opracowania

• A. Benoît: L'actualité des Pères de l’Église. Neuchâtel: 1961, s. 81.
• Congar Y. OP: Prawdziwa i fałszywa reforma w Kościele. A. Ziernicki (przekład), W. Szymona OP (wstęp). Kraków: Znak, 2001, s. 344. ISBN 83-240-0101-8.
• Ratzinger J.: Kto jest „ojcem Kościoła"?. W: Tenże: Formalne zasady chrześcijaństwa. Szkice do teologii fundamentalnej. W. Szymona OP (przekład). Poznań: W drodze, 2009, s. 191-196. ISBN 978-83-7033-701-8.

Linki zewnętrzne

• Podręcznik patrologii ks. F. Drączkowskiego – w formacie PDF. [dostęp 2009-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-03)].
• Teksty na stronie Opoki. [dostęp 2009-07-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2 maja 2005)].
• Witryna prowadzona przez ks. Henryka Pietrasa SJ. [dostęp 2015-04-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (16 kwietnia 2015)]. (pol.).
• Witryna prowadzona przez ks. Jana Słomkę. [dostęp 2009-07-14].
• Bibliografia pism Ojców Kościoła. [dostęp 2015-04-16].
• Portal patrystyczny. [dostęp 2015-04-16]. (pol.).