Pieter Menten

Pieter Menten

Pieter Menten (przed procesem przeciwko niemu), 16 maja 1977
Data i miejsce urodzenia	26 maja 1899 Amsterdam/Rotterdam
Data i miejsce śmierci	14 listopada 1987 Loosdrecht
Zawód, zajęcie	przedsiębiorca, kolekcjoner dzieł sztuki, zbrodniarz wojenny

Pieter Nicolaas Menten znany również jako Johann Peter Menten oraz Peter Nicolaus Menten (ur. 26 maja 1899 w Amsterdamie lub Rotterdamie, zm. 14 listopada 1987 w Loosdrecht w Holandii) – holenderski przedsiębiorca i kolekcjoner dzieł sztuki, zbrodniarz wojenny, jako sprawca morderstw na Polakach i Żydach i zaboru ich mienia dokonanych w lecie 1941 na inteligencji polskiej. Był szóstym na liście najbogatszych Holendrów, majątek swój zgromadził dzięki grabieży wojennej, głównie z terenu Polski.

Lata w Polsce

W wyniku afery upadłościowej mającej miejsce w Gdańsku był poszukiwany przez policję, w 1923 schronił się wraz z żoną we Lwowie. Wówczas zakupił od księżnej Marii Lubomirskiej obszar 8 tys. akrów terenów leśnych. Nabył także cukrownię, fabrykę zapałek, rafinerię ropy naftowej. W 1924 został aresztowany. Po zwolnieniu osiadł we Lwowie i trudnił się handlem, także kupując obrazy, szczególnie obracając się w kręgu handlarzy antykami. W okresie międzywojennym był znany w Holandii jako największy importer drewna z Europy Wschodniej

Od 1937 miał obywatelstwo polskie. Kupił w Polsce majątek ziemski zlokalizowany we wsi Sopot koło Stryja, w wyniku procesu sądowego w 1938 uzyskał majątek Podhorodce. Był uczestnikiem wielu procesów sądowych, przejmując grunty i nieruchomości, w tym także należące niegdyś do księżnej Lubomirskiej. Długotrwałe procesy i afery odbijały się szerokim echem we lwowskiej prasie.

Mimo że wyrobił sobie renomę cwaniaka i oszusta, posiadał we Lwowie szerokie kontakty wśród ważnych osób w mieście. Bardzo dobrze był obeznany ze zbiorami sztuki wielu lwowskich kolekcjonerów, w tym hr. Włodzimierza Dzieduszyckiego, bywał w domach zamordowanych później prof. Tadeusza Ostrowskiego, prof. Jana Greka czy premiera Kazimierza Bartla. Zdobyte w czasie tych wizyt rozeznanie stanu posiadania majętnych profesorów pozwoliło mu na późniejsze zainicjowanie morderstw i przejęcie cennych przedmiotów stanowiących ich własność. Podawał się za konsula holenderskiego, mimo że faktycznie konsulem był jego brat Dirk Menten. W krótkim czasie opanował język polski i ukraiński, polskie służby specjalne podejrzewały go o szpiegostwo, za co został aresztowany latem 1939.

Członek SS. Rabunek dzieł sztuki

Menten w mundurze SS-Totenkopfverbände, 1941

We wrześniu 1939 brał czynny udział w zbrodni na kilkudziesięciu polskich żołnierzach we wsi Urycz, którzy byli rozstrzeliwani i żywcem paleni w stodole. Po kampanii wrześniowej zamieszkał w swoim majątku koło Stryja, a po agresji ZSRR na Polskę został aresztowany przez Sowietów pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemców, jednak wskutek interwencji Żyda Samuela Schiffa został zwolniony. Następnie przebywał we Lwowie, a w grudniu trafił do Krakowa, po czym powrócił na krótko do Holandii. Po powrocie w 1940 podjął z własnej inicjatywy współpracę z nazistami, oferując im swoje usługi. W Krakowie zamieszkał przy ul. Grottgera 12. Był właścicielem łuszczarni ryżu „Oryza” w Krakowie-Bieżanowie, handlował dziełami sztuki oraz sprawował funkcję treuhandera (powiernika), komisarycznego zarządcy antykwariatów pożydowskich w Krakowie. W lecie 1941, podczas zajęcia przez Niemców Lwowa, był tłumaczem w Einsatzkommando dowodzonego przez Schöngartha. Według relacji świadków działał wówczas w mundurze SS-Hauptscharführera i był odpowiedzialny za przejmowanie dzieł sztuki. W 1941 powrócił z oddziałami hitlerowskimi na tereny, w których był aktywny przed wojną i dokonywał zbrodni na ludności polskiej i żydowskiej w Uryczu i Podhorodcach na południe od Borysławia. W czerwcu 1941 będąc w stopniu Hauptsturmführera SS pojawił się wraz z oddziałami niemieckimi we Lwowie. Był inspiratorem i współodpowiedzialnym za rabunek dzieł sztuki z mieszkań zamordowanych profesorów lwowskich (w tym osobiście przejął majątek w mieszkaniu prof. Tadeusza Ostrowskiego) oraz wywóz z Polski (Generalnego Gubernatorstwa) w 1943 do Holandii trzech (lub czterech) wagonów dzieł sztuki. Osobiście dokonał zemsty na krewnych Izaka Pistinera, przedwojennego właściciela terenów leśnych, z którym przed wojną prowadził interesy i przegrał z nim sprawę sądową w 1935 (Pistiner został zamordowany uprzednio przez Niemców, zaś Menten sukcesywnie mścił się, mordując jego bliskich, np. 6 lipca 1941 w Podhorodcach, we Lwowie).

Zrabowane podczas okupacji we Lwowie dzieła wysyłał też do Krakowa i sprzedawał na terenie okupowanej Polski. Wobec zbliżającego się frontu wschodniego w 1943 wysłał zrabowane dzieła w trzech wagonach towarowych i skierował do Holandii. Władze hitlerowskie podejrzewały go i współpracujących z nim esesmanów o sprzedaż dzieł na własną rękę („plądrowanie i rabunek we Lwowie”), w latach 1942–1943 prowadzone było śledztwo, które jednak zapewne za sprawą protekcji wysoko postawionego Eberharda Schöngartha nie przyniosło rezultatów. Po powieszeniu w 1946 Schöngartha przez Brytyjczyków, wdzięczny Menten utrzymywał jego córkę.

Działalność powojenna i procesy

Po wyzwoleniu Holandii przez siły alianckie Menten został internowany w grupie ok. 150 tys. kolaborantów, jednak wskutek interwencji księcia Bernharda (znał go z 1937, gdy ten wraz z księżną Julianą przebywał w Krynicy) odzyskał wolność. 16 maja 1945 został aresztowany przez władze holenderskie, ale niemal natychmiast wypuszczony ponownie na wolność z powodu braku wystarczających dowodów winy. Po wykonaniu wyroku śmierci na Schöngarcie został jedynym właścicielem zagrabionej kolekcji. W 1948 został skazany na karę trzech lat pozbawienia wolności, a w 1949 kara została zmniejszona do 8 miesięcy. Jeszcze przed wydaniem wyroku prokurator otrzymał list od Haviva Canaana (bratanek Pistinera, przed wojną przyjaźnił się z Mentenem, wspólnie polowali, wędkowali, jako syjonista w 1935 wyemigrował do Palestyny, w 1944 dowiedział się o zamordowaniu przez Mentena swoich rodziców i brata we Lwowie, był redaktorem pisma „Haaretz”), który opisał zbrodnie dokonane przez Mentena, a także relacje innych Żydów potwierdzające mordy Holendra. 12 października 1950 Polska wystąpiła o ekstradycję Mentena, ale nie zgodziły się na nią władze holenderskie (minister spraw zagranicznych uznał sprawę za załatwioną). Milczały one również, gdy wskazywano na protokoły z mordu Żydów lwowskich, w co Menten także był zamieszany. W 1952 został przez holenderski sąd skazany za kolaborację z Niemcami, stało się to krótko po tym, jak zdołał wyłudzić w zachodnich Niemczech odszkodowanie 600 000 marek za mienie rzekomo utracone w wyniku działań holenderskiego ruchu oporu, w czasie gdy dopuszczał się przestępstw wojennych na terenie Polski. Z tego tytułu otrzymał także odszkodowanie od rządu Holandii.

Po wojnie Menten działał w biznesie, był też znanym kolekcjonerem sztuki. Zamieszkiwał z drugą żoną w pałacu w Blaricum, posiadał także posiadłość w Irlandii. Prowadził luksusowe życie. Jego 40-pokojowa posiadłość pełna była dzieł malarzy takich jak np. Nicolaes Maes, Francisco Goya, Jan Sluijters. 22 maja 1976 w wydaniu dziennika „De Telegraaf” ogłoszono planowaną licytację 425 obrazów z kolekcji Mentena, sklasyfikowanego na szóstym miejscu wśród najbogatszych ludzi w Holandii.

Bezczynność władz holenderskich została przerwana dopiero w 1976, gdy telewizja publiczna wyemitowała film dokumentalny, w którym świadkowie obciążali go jednoznacznie odpowiedzialnością. Sprawę opisał w tym samym roku dziennikarz Hans Knoop w tygodnikach „Accent” i „Stern”, który osobiście udał się do Ukraińskiej SRR i uczestniczył w ekshumacji ciał 1800 ofiar, pogrzebanych w ogrodzie Pistinera w Podhorodcach. Wówczas ostrzeżony o zagrożeniu aresztowaniem Menten przeniósł się do Szwajcarii, lecz po wydaniu nakazu aresztowania, został zatrzymany w tamtejszym hotelu, po czym wydany przez władze szwajcarskie do Holandii.

Zostały postawione mu zarzuty, a w 1977 rozpoczął się proces zakończony uniewinnieniem od zarzutu mordu Żydów i Polaków w Uryczu, ale skazaniem na 15 lat więzienia za udział w mordzie 20-30 Żydów w Podhorodcach 7 lipca 1941. W wyniku ekshumacji komisja trybunału w Amsterdamie stwierdziła, że mordowane były nawet niemowlęta. Po wydaniu wyroku Menten oświadczył, że kupił raport, wyliczający Holendrów, piastujących wysokie stanowiska, będących kolaborantami na rzecz III Rzeszy, oraz że w 1952 holenderski minister sprawiedliwości Leendert Antonie Donker obiecał mu nietykalność w zamian za utrzymanie raportu w tajemnicy. Ostatecznie pierwotny wyrok skazujący, wydany przez sąd w Amsterdamie, został anulowany, a Menten zwolniony.

W maju 1978 holenderski Sąd Najwyższy zniósł wyrok i przekazał sprawą do ponownego rozpatrzenia. W listopadzie 1978 Sąd Specjalny w Hadze wydał orzeczenie o zakazie ścigania P. Mentena, po czym prokuratura wniosła w tej sprawie apelację.

Akt oskarżenia nie zawierał wzmianki o udziale w mordzie polskich profesorów ze Lwowa, mimo zeznań świadków, którzy twierdzili że widzieli Mentena obserwującego z samochodu mieszkania profesorów Greka i Ostrowskiego w wieczór poprzedzający nocny mord. Ich mieszkania zostały ogołocone przez Gestapo pod osobistym nadzorem Mentena, a on sam zamieszkał w mieszkaniu prof. Ostrowskiego już nazajutrz. Oprócz kosztowności posiadanych przez rodzinę profesora były tam zdeponowane zbiory z kolekcji książąt Jabłonowskich i hrabiostwa Badenich. W mieszkaniu prof. Greka były m.in. dzieła Matejki, Wyspiańskiego i Witkiewicza. Kierował też akcją opróżniania mieszkania prof. Dobrzanieckiego.

W styczniu 1981 Menten został skazany przez holenderski sąd na karę 10 lat pozbawienia wolności. Odbył karę tylko w wymiarze 8 lat pozbawienia wolności i w 1985 został zwolniony za dobre sprawowanie, dwa lata później zmarł w domu opieki w Holandii. Menten, mając świadomość zagrożenia procesem, przepisał swój ogromny majątek na żonę, z którą się natychmiast rozwiódł. Fortuna zgromadzona przez Mentena za życia (w tym niespieniężone dzieła sztuki) nie została nigdy rewindykowana i zwrócona rodzinom pomordowanych.