Plotin

Plotin (205 - 270 Ap. C.) foguèt un filosòf roman de l'Antiquitat tardièra. Foguèt lo fondator d'un corrent filosofic nomenat lo « neoplatonisme », qu'influencièt prigondament la filosofia occidentala. Installèt son escòla a Roma, en 246, e son primièr disciple foguèt Amelius. Son biais de legir los dialògs de Platon foguèt una font d'inspiracion importanta per la pensada crestiana, en plena formacion a l'epòca. L'integralitat de sos escrits foguèt publicada per un autre disciple fidèl, Porfiri de Tir, dins las Ennèadas.

La pensada de Plotin es originala perque aprigondís la reflexion de Platon e d'Aristòtel sus la natura de l'intelligéncia. Per Plotin, l'univèrs es compausat de tres realitats fondamentalas: l'Un, l'Intelligéncia e l'Arma. L'òme que fa partida del monde sensible deu, per l'introspeccion, remontar de l'Arma cap a l'Intelligéncia, puèi de l'Intelligéncia cap a l'Un e complir atal una union mistica amb lo dieu per excelléncia.

Biografia

Se sap pauc de la vida de Plotin. Gaireben totas las coneissenças a son subjècte son raportadas per Porfiri dins la biografia que consacrèt a son mèstre, en introduccion a son edition de las Ennèadas entre 300 e 301. La pauretat de las informacions sus Plotin se pòt explicar pel pauc de plaça que dona, dins sa filosofia, a l'individualitat de la persona umana. En efèit, aquela es considerada coma un obstacle major dins lo camin del filosòf cap a la saviesa, dins l'identificacion de l'òme amb l'Un, primièr principi a l'origina del monde.

Benlèu plan, Plotin nasquèt en 205, a Licopolis (Egipte), vila qu'aparteniá alara a l'Empèri Roman, benlèu al sen d'una familha de nauts foncionaris romans. Es a l'edat de 28 ans que Plotin partiguèt estudiar la filosofia a Alexàndria, prèp d'Ammonios Saccas, que venguèt son mèstre pendent onze ans, de 232 a 243.

A 39 ans, en 244, son interès per las filosofias orientalas e indianas lo pòrta a jónher l'armada de Gordian III que marchava contra Pèrsia. Mas aquela armada foguèt vencida, e Gordian tuat en 244, çò que faguèt que Plotin deguèt, e foguèt pas facíl, se refugiar un temps dins la vila d'Antiòquia.

Aprèp Plotin anèt a Rome, ont fondèt una escòla filosofica, l'escòla neoplatoniciana de Roma (246), jol reialme de l'emperaire Felip l'Arabi. Aquela escòla èra pas una institucion, mas puslèu una associacion informala de personas. Ensenhava dins l'ostal de Gemina, la femna del futur emperaire Trebonian, e èra aparat per l'emperaire Gallian. Son ensenhament foguèt subretot oral. Aviá per disciples Porfiri de Tir, Amelius, Paulinius de Scitopolis, Eustocius d'Alexàndria, Zoticus e Zetus. En mai d'aqueles qualques disciples, Plotin comptava tanben dins sos auditors qualques òmes influents, coma Longin, o los senators Castricius Firmus, Marcellus Orontius, Sabinillus e Rogatianus. Calguèt esperar 254 per que comence de redigir de tèxtes que formaràn, mai tard, son òbra fondamentala: las Ennèadas.

L'an 268 marquèt lo començament de la solitud de Plotin. Aquel alunhèt fòra d'el e de l'atmosfèra de Roma, son disciple Porfiri tormentat per de pensadas suicidàrias. Esperava qu'auriá pogut trobar repaus e patz en Lilibèa (Sicília). En 269, es Amelius que lo quitèt; aquel partiguèt a Apamèa per jónher l'escòla neoplatoniciana animada per Numenios d'Apamèa. Aprèp l'assassinat de Gallian, Plotin, fòrça amic de l'ancian emperaire, deguèt quitar Roma. Aclapat per la malautiá, foguèt aculhit en Campània, dins las proprietats de son disciple Zetus. Moriguèt a Nàpols, en 270, de malautiá (benlèu de tuberculòsi) acompanhat pel Eustocius, darrièr disciple demorant fins a la fin.

Pendent las doas darrièras annadas de sa vida, Plotin contunhava d'escriure e enviar de tractats, en Sicília, a Porfiri per qu'aquel los corregisca e los edite per aprèp. Porfiri o faguèt ne publicant las Ennèadas entre 300 e 301, completadas en introduccion per una pichona biografia de Plotin. En realitat, Porfiri se contenta pas de compilar las òbras de Plotin, las separa o las fusiona per las classar dins un òrdre particular.

A la fin de sa Vida de Plotin, Porfiri confisèt que son mèstre aviá capitat a aténher quatre còps l'union mistica amb Dieu.

L'influéncia de Platon

Plotin coneissiá plan sos davancièrs filosòfs. Dins sos tractats se trapan fòrça allusions (explicitas o non) a Aristòtel, als peripateticians, a l'estoïcisme, a l'epicurisme o encara als gnostics amb quines èra opausat. Mas Platon es de luènh aquel que reten mai l'atencion de Plotin. Se la filosofia de Plotin foguèt nomenada lo neoplatonisme, es plan segur qu'aquel aviá per referéncia majora l'òbra de Platon.

Las tèsis de Plotin posan en efèit lors fonts dins los tèxtes de Platon. Plotin torna cercar de Platon de tèmas importants: la transcendéncia de l'Un coma primièr principi (Lo Parmenides), lo problèma de l'un e del multiple, la Teoria de las Fòrmas (La Republica), los genres de l'èsser (Lo Sofista), o l'interès per l'amor (Lo Banquet). Se presenta coma un exegèta de l'ensenhament de Platon :

«La Causa essent l'Intelligéncia, Platon nomena Paire lo Ben absolut, lo Principi superior a l'Intelligéncia e a l'Esséncia. Dins divèrses passatges, nomena Idèa l'Èsser e l'Intelligéncia. Ensenha doncas que del Ben nais l'Intelligéncia; e de l'Intelligéncia, l'Arma. Aquela doctrina es pas novèla: foguèt ensenhada dempuèi temps pels mai ancians, mas sens èsser desvolopada explicitament; volem èsser aquí solament los interprèts dels primièrs savis e mostrar pel testimòni, quitament de Platon, qu'avián los meteisses dògmas que nosautres. Plotin, Ennèadas V,1 [10]»

Mas en tornant cap al platonisme, Plotin lo modifica fins que se pòt dire que foguèt pas vertadièrament fidèl a Platon. De fach, Plotin interprèta las teorias de Platon per que li vengan favorablas, e aprofechar de son autoritat. Sa lectura de Platon foguèt talament importanta qu'influencièt, fòrça longtemps, la compreneson del platonisme original, subretot en subreauçant la plaça de la contemplacion dins l'òbra de Platon.

Doctrina

Plotin e sos disciples.

Las tres ipostasis

Plotin es conegut abans tot per sa compreneson del monde que fa intervenir tres « ipostasis » :

• L'Un (ἐν, en grèc)
• L'Intelligéncia (l'Intellècte, νουϛ, en grèc)
• L'Arma (ψυχη, en grèc)

En realitat, lo tèrme « ipostasi » foguèt introduch pus tard per Porfiri (dins lo titre de Ennèade V, 1 [10] : Sus las tres ipostasis qu'an reng de principis) per designar aqueles tres principis fondamentals a l'origina del monde. Se Plotin emplega lo tèrme, pasmens jamai l'utiliza pas dins un sens diferent de son accepcion correnta a l'epòca, significant « existéncia ». L'Un, l'Intelligéncia e l'Arma son los tres principis d'ont resulta lo monde sensible, e foncionan coma tres nivèls de realitat diferents.

L'Un es lo principi suprèm per Plotin: çò que significa que conten en el meteis sa pròpria rason d'èsser, qu'a pas besonh de cap d'autre principi d'òrdre superior per « existir ». Es absoludament transcendent, fins que siá pas possible de dire çò qu'es. Se daissa pas determinar per cap de categoria existissenta; quita d'eperel es pas. Aquel Un que conten pas l'èsser es pur non-èsser, non pas per manca, mas per eminéncia. Es assimilat al Ben, per Plotin que torna prendre, per explicar sa foncion, l'imatge del Solelh dins la Republica de Platon. L'Un precedís totes los existissents, es lor condicion de possibilitat, es lor font. Conten, en el, cap de multiplicitat, cap d'alteritat, cap de division e es pas subjècte al cambi; es entièrament Un.

L'Intelligéncia, ela, deriva de l'Un qu'es son principi. Conten en ela tot lo pensable, es a dire l'ensemble de las idèas o dels intelligibles. Per aquò, l'Intelligéncia es lo luòc per excelléncia de la realitat e de la vertat. Es l'èsser vertadièr. Conten en ela la multiplicitat de las idèas.

L'Arma, fin finala, a son principi dins l'Intelligéncia e es, d'esperela, principi del monde sensible. Pauc a pauc que s'alunham de l'Un, le monde compta en el una partida tojorn mai granda de diversitat, pèrd doncas en unitat e en perfeccion. L'Arma se declina en consequéncia a de grases diferents: l'Arma del monde es pus perfiècha, alara que cada arma a son pròpri gra de perfeccion. L'Arma desplega dins lo temps lo contengut de l'Intelligéncia. Es fòrça prèpa del monde sensible et de la matèria qu'anima.

L'emanacion de l'univèrs

En mai d'èsser constituit per tres principis fondamentals, coma tres jaces geologics superpausats, lo monde, l'ensemble de çò qu'existís, segon Plotin, obeís a una logica fòrça especifica. Lo monde, dins son entieritat, emana de l'Un dins un movement que se nomena la « procession ». La natura de l'Un, qu'es lo primièr principi segon Plotin, es tala que d'aquel emana necessàriament la rèsta del monde.

Aquò significa doas causas. D'una part, l'emanacion explica que l'Un engendra l'Intelligéncia. Aprèp, l'Intelligéncia, d'esperela subjècta a la procession, engendra una realitat inferiora a ela, l'Arma e, fin finala, l'Arma produtz a son torn lo monde sensible que el es mai lo principi de pas res. D'autra part, la teoria de l'emanacion mòstra que la procession es un procèssus logic que depend pas de la volontat d'un Creator. Aquela actitud a respècte de l'origina del monde constituís una diferéncia capitala entre lo neoplatonisme pagan (de Plotin) e lo neoplatonisme crestian d'un sant Agustin. En efèit, aicí al contrari dels pensadors josieus e dels Primièrs crestians, i a cap d'« acte » creator a l'origina del monde, i a cap de volontat divina en òbra dins la creacion. L'Un dona naissença a tot, sens que calga i veire l'accion de sa volontat, estrictament.

L'Un es immudable e immobil, i a pas d'esperit, pas de volontat. Es transcendent en absolut e, per aquò, seriá fals de pensar que lo movement de procession d'ont nais l'Intelligéncia lo pertòca de quin biais que siá. L'Un i pèrd pas res, se dividís pas mai, tanplan se morsèla en una multitud d'èssers inferiors. Demòra entièr mas « regorga » d'un biais cap als nivèls de la realitat que domina e sosten. L'Un se compòrta a respècte del real un pauc coma lo Solelh que, per sos rais, dona als objèctes la possibilitat d'èsser vistes, sens per tal que l'intensitat de sa lutz ne pèrd ges.

L'Un es transcendent en absolut, mas es tanben immanent en tot. Es pas enluòc, mas es pertot. Tot a veire, a de grases divèrs, amb l'Un, qu'es la mesura de totas causas. Perque tot n'es eissit, dirèctament (dins lo cas de l'Intelligéncia) o indirèctament, perque i a pas de separacion entre l'Un e lo monde coma entre Dieu e sa creacion, tot es tanben ligat amb el. Es doncas possible de tornar trobar en cada èsser la traça de sos principis superiors. Aquel movement de retorn cap a sos pròpris principis es nomenat la « conversion », e prendrà un ròtle primordial dins la mistica de Plotin.

La question del bonaür e del mal

Plotin afirma d'entrada que «lo bonaür se trapa dins la vida», mas cal plan se gardar de pensar que Plotin encoratja atal un certan edonisme. Cal comprendre la vida dins un sens plan particular: s'agís aisís de la vida confòrma a l'Intelligéncia. Aquel biais de viure es sol a poder ofrir un real plaser per l'òme. L'òme, per èsser aurós, deu utilizar sa volontat per anar cap al ben fins a s'identificar a aquel: se deu doncas virar non pas cap als elements del monde sensible qu'an un gra fòrça limitat de bontat, mas cap a l'Intelligéncia qu'es dirèctament eissida de l'Un (o del Ben).

Lo bonaür a pas res de comun amb lo còrs, lo monde sensible, o la matèria, ont es present lo mal. Pasmens, al contrari dels gnostics, Plotin pensa pas que lo mal siá una poténcia activa e reala. Lo mal es simplament per el çò qu'es mai privat de perfeccion; es una manca del ben. Los eveniments doloroses, la sofrença destornan pas fòrçament lo savi de sa quista del bonaür, e son pas mai un indici de l'abséncia de Dieu. Lo savi sap que lo mal a sa plaça dins l'univèrs e que resulta necessàriament del procèssus d'emanacion que mena de l'Un cap al monde sensible.

1. «D'un biais general, cal pausar que lo mal es una manca de ben. Cal que se manifèste aiçaval una manca de ben, perque lo ben se trapa alara dins autre causaPlotin Ennéades III, 2 [47]»

L'estatut ambigú del còrs

Pierre Hadot metèt en relèu la plaça ambigua del còrs dins la filosofia de Plotin. En primièr, lo còrs pareis jamai èsser, per Plotin, autra causa que la preson de l'arma. En efèit, la matèria, lo monde sensible en general, es lo darrièr gra de desvolopament de l'Un. Es associada al mal e a la necessitat. Lo monde sensible es incontestablament alunhat de la perfeccion divina, es la realitat que manca mai de ben e qu'es tot entièra multipla e caotica. Per aténher la saviesa, l'òme deu per alhors prestar a son arma tota l'atencion, quitament al prejudici de son còps. Se deu virar cap a la rason e evitar de totas fòrma de se daissar perturbar per son environament exterior que fa solament que de lo destornar de çò qu'a en el de pròpriament uman.

Mas aquela aparenta superficialitat del còrs resistís dificilament a una analisi pus prigonda. En despassant la primièra lectura, cal se demandar se Plotin encoratja vertadièrament l'òme a se desbarrassar de son còrs. En efèit, Plotin salva Porfiri del suicidi, e indica dins son apologia de l'amor qu'es possible d'amar los còrs aiçaval, sens clinar cap al mal, a partir del moment ont la beutat dels còrs es compresa coma la marca del Bèl dins lo monde sensible. Atal l'Un e l'Intelligéncia son pas perduts dins la matèria, i son totjorn fòrça plan presents, mas a un gra mendre.

Per Pierre Hadot, es pas lo còrs d'esperel que Plotin forageta, al contrari sonhava lo seu còrs, mas las afeccions que poirián venir perturbar l'arma dins aquel còrs:

1. «Es doncas pas per òdi e per desgost del còrs que caldrà se destacar de las causas sensiblas. Aquelas son pas marridas d'esperelas. Mas lo langui que nos causan nos empacha de far atencion a la vida esperitala que viviam inconscientament.»

La mistica

La filosofia de Plotin es generalament descricha coma una filosofia de la contemplacion. La tòca de l'òme sus Tèrra es de tornar rencontrar sa natura vertadièra. Se deu doncas destornar del monde sensible, de las passions, per se concentrar en primièr sus la rason, sus la vida de l'intelligéncia qu'es çò que i a de singularament uman en el. Mas en volant èsser se-meteis, en se tornant cap a la partida mai nauta de son arma, l'òme sortís de sa condicion e pèrd al meteis temps son identitat. Ganha en unitat e se rapròcha del divin, del Ben.

Per aténher la saviesa e lo bonaür, l'òme deu contunhar aquel movement introspectiu, la conversion, fins a captiar trobar en el l'Intelligéncia e l'Un que es eissit. Aquel ideal del bonaür (que Plotin preis aver atengut quatre còps) es una union mistica amb Dieu, la contemplacion de Dieu dins l'extasi. André Bord rapròcha atal la filosofia de Plotin de las visions extaticas de sant Joan de la Crotz, dins la mesura ont prefigura la concepcion crestiana de l'arma encarnada podent anar cap a Dieu, per mejan de l'introspeccion.

Lo lengatge de Plotin

Plotin es pas un autor aisit de legir; pasmens se sos tractats son corts, lo lengatge qu'utiliza es totjorn fòrça dens e resistís plan sovent a una compreneson dirècta o immediata. Cadun de sos tractats, se tempta de respondre a una question particulara, pren en compte tot lo sistèma plotinian. Cal doncas sovent far referéncia a de coneissenças exterioras (comentaris o autres tractats) per comprendre tot çò que vòl dire Plotin.

Lo Plotin arabi

Aprèp la casuda de l'Empèri Roman d'Occident, un tèxte se difusa dins lo monde arabi, jol nom de Teologia d'Aristòtel. Aquel tèxte longtemps foguèt atribuit, a tòrt, a Aristòtel e influencièt de pensadors arabis coma Al-Kindi, Al-Farabi e Avicena.

Aquel tèxte pareis en realitat èsser una preparacion de la traduccion aràbia de las Ennèadas de Plotin, a partir del grèc.

Nòtas e referéncias

Òbras

• Las Ennèadas

Bibliografia

• (fr)Richard Dufour, Plotinus : A Bibliography 1950-2000, Leiden, Brill, 2002. (Pour la bibliographie après 2000, voir son site Internet : Bibliographie plotinienne)
• (fr)Bibliografia del centre Jean Pépin (CNRS), per Pierre Thillet

Fonts sus Plotin

• Porfiri, Vida de Plotin
• Porfiri, Contra los crestiens

Vejatz tanben

Articles connèxes

• Neoplatonisme
• Las Ennèadas
• Ammonios Saccas
• Porfiri de Tir
• Jamblic
• Proclos
• Damascios

Ligams extèrnes

• (fr)Vie de Plotin, par Porphyre de Tyr, site de P. Remacle
• (fr)Vie des sophistes, par Eunape de Sardes, site de P. Remacle