Pronunciamento

O termo pronunciamento ten a súa orixe na España do século XIX. Foi utilizado por primeira vez no levantamento do xeneral Riego en 1820 e é unha das expresións castelás que pasaron a formar parte do vocabulario universal. Trátase dunha sublevación ou rebeldía militar ou civil, a través da cal o xefe dunha tropa ou unha institución eríxense en portavoz dun sector social ou estado de opinión representativo da vontade nacional e busca o apoio das forzas políticas e a opinión pública para lograr un cambio na política do goberno, ou ata a conquista directa do poder. Trátase pois dun fenómeno político-militar moi habitual non só en España senón tamén nas recentes nacións independentes de Latinoamérica ao longo do século, onde seguiu aplicándose con bastante frecuencia tamén no século XX.

De feito, en España, en 1835, 1836 e 1840 son as institucións civís, como os concellos de 1840, as que se pronuncian para cambiar o rumbo do Goberno. Normalmente foron accións na maioría dos casos protagonizadas por militares que, implicados nunha conspiración política, sacaban as súas tropas á rúa e «pronunciábanse» por medio de arengas, bandos, proclamas ou manifestos onde explicaban as causas da súa actitude e ameazaban coa utilización da forza á vez que pedían a participación popular.

Pronunciamento ou golpe de estado

No momento presente, existe a tendencia a usar o concepto de golpe de estado ata nos casos en que o termo correcto sería pronunciamento, polo cal esta última expresión tendeu a quedar reservada principalmente para a específica definición historiográfica da gran maioría das actitudes militares contemporáneas españolas de carácter subversivo.

O levantamento do xeneral absolutista, Elío en 1814 foi máis ben un golpe militar contra a legalidade constitucional que precisamente obrigou a que as forzas sociais liberais tiveran que se apoiar en «pronunciamentos militares» para restablecer a lexitimidade do sistema aprobado nas Cortes de Cádiz.

Así, os primeiros pronunciamentos foron protagonizados por liberais revolucionarios, como os de Porlier (1815), Richart (1816), Lacy e Milans del Bosch (1817), Vidal (1819), Riego (1820), Valdés (1824), Capapé (1824) e Torrijos (1830). Con todo, os de Llauder e Quesada en 1834, e o motín dos sarxentos de La Granja en 1836 eran parte dunha cadea de pronunciamentos urbanos a favor da entrada dos liberais ao poder, así como o de Espartero en 1840, ratificando unha cadea de concellos pronunciados contra a lei moderada.

Outros feitos militares, a metade de camiño entre o pronunciamento do primeiro liberalismo e un golpismo de novo cuño, foron os de Diego de León (1841), Zurbano (1844), O'Donnell e Dulce (1854), Prim (1864), Pavía (1874), Martínez Campos (1874), Serafín Asensio (1883), Ferrándiz (1884), Casero (1885) e Villacampa (1886).

O caso de 1868 (Revolución gloriosa) consistiu nunha ampla conxunción de forzas sociais onde os militares foron expresión instrumental de partidos, como no caso de Serrano e Prim.

Tan gran número de pronunciamentos considerouse a proba do militarismo na vida política da España do século XIX. Con todo, sería máis axustado á realidade analizar como detrás de cada pronunciamento triunfante sempre houbo un extenso e sólido armazón de civís con intereses sociais ben precisos que eran os que empurraban a eses militares a forzar o cambio de goberno. Ademais, os militares, cando triunfaban, non militarizaban a vida política, e isto só empezou a ocorrer a partir do século XX, primeiro coa Lei de xurisdicións de 1906 e logo coa ditadura de Primo de Rivera (1923-1930) e de Franco (1936-1975) nas que o sector militar ocupou o Estado como tal.

Pronuciamentos por períodos

Na sección seguinte relaciónanse unhas táboas coa cronoloxía dos períodos de pronunciamentos en España nos séculos XIX ao XX, dende 1814 ata 1981. O primeiro período inclúen aos producidos durante o século XIX, dende o retorno de Fernando VII até o remate do século XIX. O segundo período, inclúe os habidos durante o século XX, comezando polo realizado por Primo de Rivera que dá lugar á súa Ditadura, até o producido durante o reinado Xoán Carlos I.

Primeiro período (1814-1923)

Reinado de Fernando VII, O Desexado (1814-1833)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1814	F. J. de Elío	Capitán Xeneral	Valencia	presión non violenta	absolutista	Exitoso
1814	F. Espoz y Mina	Mariscal de campo	Pamplona	clásico	liberal	Errado, fuxiu a Francia
1815	Juan D. Porlier	Xeneral	Galicia	clásico	liberal	Errado, foi aforcado
1816	Richart	Comisario de guerra	Madrid	secuestro do Rei	liberal	Errado, foi fusilado
1817	L. Lacy	Tenente Xeneral	Caldetas	clásico	liberal	Errado, foi fusilado
1819	Vidal	Coronel	Valencia	clásico	Repoñer no trono a Carlos IV	Errado, 15 homes aforcados
1820	Rafael del Riego	Tenente Coronel	Cabezas de San Juan	clásico	liberal	Exitoso, comeza o período liberal (1820-1823)
1822	Fernández de Córdoba	Oficial	Madrid	clásico	absolutista	Errado
1824	Joaquín Capapé	Xeneral de Brigada	Zaragoza	clásico	absolutista	Errado, foi absolvido
1824	F. Valdés	Coronel	Tarifa	desembarco	liberal	Errado
1825	G. Bessières	Mariscal	Xetafe	clásico	absolutista	Errado, fusilado con 8 oficiais
1926	Irmáns Fernández Bazán	Oficiais	Alacant	Desembarco	liberal	Errado, os dous foron aforcados
1830	F. Espoz y Mina	Mariscal de campo	Pireneos	invasión	liberal	Errado, retornou a Francia
1830	José M. de Torrijos	Xeneral	Málaga	desembarco	liberal	Errado, 32 fusilados

Rexencia de María Cristina (1834-1840)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1834	Llauder	Capitán Xeneral	Barcelona	presión non violenta	liberal moderado	Errado
1834	V. Quesada	Capitán Xeneral	Madrid	presión non violenta	liberal moderado	Exitoso, Estatuto Real de 1834
1835	Cayetano Cardero	Oficial	Madrid	clásico	liberal	Exitoso, sen resulta política
1835	V. Quesada	Capitán Xeneral	Madrid	non tradicional	liberal	Exitoso, Ministerio Mendizábal
1836	García, Gómez e Lucas	Sarxentos	La Granja de San Ildelfonso	motín dos sarxentos	liberal	Exitoso, Constitución de 1837
1836	Boil	Comandante	Valencia	clásico	liberal	Errado
1838	Fernández de Córdoba	Xeneral	Sevilla	non tradicional	de ideoloxía confusa	Errado, fuxiu a Francia

Rexencia do xeneral Espartero (1840-1843)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1841	O'Donnell, Diego de León, Concha, Montes de Oca, ...	Xenerais	Madrid e Zaragoza	clásico	moderados	Errado, 200 fusilados e 5 xenerais
1843	Prím e Narváez	Xenerais	Reus e Valencia	clásico	moderado e progresista	Exitoso, Isabel II é declarada maior

Reinado de Isabel II (1843-1868)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1844	Pantaleón Bone	Oficial	Alacant e Cartaxena	clásico	progresista	Errado, 24 fusilados
1844	Autores diversos	Diversos graos	Maestrazgo	clásico	carlista	Errado
1844	Zurbano	Xeneral	Navarra	clásico	liberal	Errado, cos seus 2 fillos
1846	Miguel Solís	Comandante	Lugo	clásico	progresista	Errado, 12 oficiais fusilados
1848	José Fulgosio	Xeneral	Madrid	clásico	progresista	Errado, varios fusilamentos
1854	José de Hore	Xeneral de Brigada	Zaragoza	clásico	progresista	Errado, morre combatendo
1854	O’Donnell e Dulce	Xenerais	Vicálvaro	clásico	moderado e progresista	Exitoso, Ministerio de Espartero
1860	Ortega	Capitán Xeneral	Illas Baleares	clásico	carlista	Errado, foi fusilado
1860	Sixto Cámara	Xefe de milicias	Varios lugares	clásico	republicano	Errado
1866	Insurrección de Villarejo	Grados diversos	Ó redor de Madrid	clásico	contra a raíña Isabel II	Errado
1866	Hidalgo	Capitán	Cuartel de San Gil	motín de sarxentos	contra a raíña Isabel II	Errado, 66 insurxentes fusilados
1867	Moriones	Coronel	Madrid	clásico	contra a raíña Isabel II	Errado
1868	Serrano, Prím e Topete	Xenerais e Almirante	Cádiz e Córdoba	clásico	contra a raíña Isabel II	Exitoso, caída da Monarquía

Primeira República (1873-1874)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1873	Rexementos	Oficiais artilleiros	Lugares diversos	motín	conservador	Disolución do Exército
1873	Dos Oficiais	Diversos graos	Lugares diversos	motín	corporativo	Exitoso, lei sobre a pena de morte
1874	Pavía	Xeneral	Madrid	asalto as Cortes	Antirepublicano	Exitoso, fin da 1ª República
1874	Martínez Campos	Xeneral	Sagunt	clásico	monárquico	Exitoso, restauración da Monarquía

Restauración (1875-1923)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1883	Serafín Asensio	Tenente Xeneral	Badaxoz	clásico	republicano	Errado, fuxiu au Portugal
1884	Ferrándiz	Comandante	Santa Coloma (Xirona)	clásico	republicano	Errado, fusilamento dos seus xefes
1885	Casero	Sarxento	Cartaxena	clásico	republicano	Errado, fuxiu a Orán
1886	Villacampa	Xeneral de Brigada	Madrid	clásico	republicano	Errado, cadea perpetua

Segundo período (1923-1981)

Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1923	Primo de Rivera	Tenente Xeneral	Barcelona	clásico	Proditador	Exitoso, comeza unha ditadura por Decretos
1926	Segundo García	Coronel	Valencia	clásico	constitucionalista	Errado, 8 anos de cárcere
1929	Rexementos artilleiros	Diversos	Segovia	motín	complexo	Disolución do Exército
1929	Sánchez Guerra	Exministro	Valencia	motín	constitucionalista	Errado
1930	Galán e García Hernández	Capitáns	Jaca	clásico	prorrepublicano	Errado, foron fusilados
1930	Queipo e Ramón Franco	Xeneral e Comandante	Cuatro Vientos	clásico	prorrepublicano	Errado, fuxiron a Portugal

Segunda República (1931-1936)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1932	Sanjurjo	Xeneral	Madrid e Sevilla	clásico	monárquico	Errado, pena de morte conmutada en cadea perpetua
1936	Mola, Sanjurjo, Goded, Queipo, Franco	Xenerais	Lugares diversos	clásico	anti-Fronte Popular	Guerra civil, ata 1939

Monarquía constitucional de Xoán Carlos I (1978-2014)

Ano	Pronunciamento de	Grado	Lugar	Tipo de pronunciamento	Pertenza política	Resultado
1981	Tejero e Milans del Bosch	Tenente Coronel e Xeneral	Madrid e Valencia	clásico, asalto as Cortes	antidemocrático	Errado, 30 anos de cárcere

Véxase tamén

Bibliografía

• Martínez-Vasseur, Pilar (2003). L'Armée espagnole (XIX et XX siècles. Ellipses Editions, Paris. ISBN 2-7298-1669-0. 

• Chalvidant, Jean (2006). L'Espagne de Franco à Zapatero. Atlantica, Biarriz. ISBN 2-84394-930-0. 

Outros artigos

• Golpe de Estado
• Rebelión
• Revolución