Słonecznik

Słonecznik
	; Słonecznik zwyczajny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	słonecznik
	Nazwa systematyczna
	Helianthus L.; Sp. Pl. 904. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Helianthus annuus L.
Synonimy
	Vosacan Adans.; Discomela Raf.; Echinomeria Nutt.; Harpalium (Cass.) Cass.; Helianthemum Gray; Leighia Cass.; Linsecomia Buckley; Neactelis Raf.;
	Vosacan Adans.; Discomela Raf.; Echinomeria Nutt.; Harpalium (Cass.) Cass.; Helianthemum Gray; Leighia Cass.; Linsecomia Buckley; Neactelis Raf.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Słonecznik (Helianthus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje ponad 50 gatunków^[4]. Występują one naturalnie w Ameryce Północnej na obszarze od Kanady po południowy Meksyk. Poza tym rozprzestrzenione zostały na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów równikowych^[4]. W naturze rośliny te rosną na suchych lub wilgotnych siedliskach w obrębie prerii, formacji zaroślowych i leśnych^[5]. W Polsce introdukowane i zadomowione już rosną trzy gatunki: słonecznik bulwiasty (topinambur) H. tuberosus, słonecznik dziesięciopłatkowy H. decapetalus i słonecznik jaskrawy H. × laetiflorus^[6]. Kilka dalszych jest uprawianych, w tym zwłaszcza słonecznik zwyczajny H. annuus^[6]. Niejasny jest stopień zadomowienia w Polsce słonecznika olbrzymiego H. giganteus, który odkryty został w 2016 roku zdziczały na przydrożu w Połańcu^[7].

Słonecznik zwyczajny jest ważną ekonomicznie rośliną oleistą – jego nasiona zawierają 25–32% tłuszczów. Jest też rośliną jadalną, ozdobną i wykorzystywaną leczniczo. Jadalnych bulw dostarcza słonecznik bulwiasty. Różne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne^[8].

Nazwa naukowa rodzaju nawiązuje do kształtu koszyczków i utworzona została z greckich słów helios znaczącego słońce i anthos znaczącego kwiat^[9].

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne i byliny o łodygach wyprostowanych^[9], grubych i sztywnych^[10], czasem płożących i podnoszących się, osiągających od kilku cm do 3 m, rzadko nawet 5 m wysokości. Pędy są zwykle rozgałęzione w górnej części^[9].
Liście: Pojedyncze, łodygowe i odziomkowe. Ulistnienie naprzeciwległe lub skrętoległe, albo też takie i takie – skrętoległe w górze pędu i naprzeciwległe w dolnej jego części. Liście ogonkowe lub siedzące. Blaszka często trójkątna, ale też równowąska, lancetowata do jajowatej, o nasadzie sercowatej do zbiegającej. Użyłkowanie rzadko jednożyłkowe, najczęściej od nasady odchodzą trzy główne wiązki przewodzące. Liście są całobrzegie lub piłkowane, rzadko klapowane, na powierzchni nagie lub owłosione, często ogruczolone (lepkie)^[9].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki powstające pojedynczo na szczycie pędu lub w większej liczbie, zebrane w baldachogroniaste, wiechowate lub kłosowate kwiatostany złożone. Okrywy najczęściej półkuliste, czasem walcowate lub dzwonkowate o średnicy od 0,5 do 4 cm, a u odmian uprawnych do ponad 20 cm. Listki na okrywach ułożone są zwykle w dwóch lub trzech rzędach, są trwałe. Dno kwiatostanowe płaskie lub słabo wypukłe, z plewinkami. Brzeżnych, bezpłodnych kwiatów języczkowych jest od 5 do kilkudziesięciu, u odmian uprawnych czasem znacznie ponad 100, i ich korona jest żółta. Obupłciowych i płodnych kwiatów rurkowych wewnątrz koszyczka jest u form dzikich od kilkunastu do ponad 100, a u odmian uprawnych i znacznie ponad tysiąc. Ich korony są żółte i czerwonawe, zwłaszcza w części szczytowej. Łatki na końcach rurki korony są trójkątne i jest ich 5^[9].
Owoce: Niełupki stożkowate, mniej lub bardziej spłaszczone, nagie lub owłosione. Puchu kielichowego brak lub szybko odpada i składa się on z dwóch–trzech lancetowatych i ościstych łusek o długości do 5 mm i kilku drobniejszych (poniżej 2 mm)^[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj typowy dla plemienia Heliantheae w podrodzinie Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae^[11].

Taksonomia w obrębie rodzaju jest bardzo kłopotliwa ze względu na dużą plastyczność fenotypową tych roślin, dużą łatwość i częstość tworzenia mieszańców oraz występowanie poliploidyzacji. Niektóre utrwalone mieszańce mają uznaną rangę taksonomiczną (np. Helianthus verticillatus i Helianthus × laetiflorus), ale wiele mieszańców nie jest opisywanych pod odrębnymi nazwami^[9].

Wykaz gatunków

Helianthus agrestis Pollard
Helianthus × alexidis B.Boivin
Helianthus × ambiguus (Torr. & A.Gray) Britton
Helianthus angustifolius L. – słonecznik wąskolistny
Helianthus annuus L. – słonecznik zwyczajny
Helianthus anomalus S.F.Blake
Helianthus argophyllus Torr. & A.Gray
Helianthus arizonensis R.C.Jacks.
Helianthus atrorubens L.
Helianthus bolanderi A.Gray – słonecznik Bolandera
Helianthus × brevifolius (E.Watson) R.C.Jacks. & Guard
Helianthus californicus DC. – słonecznik kalifornijski
Helianthus carnosus Small
Helianthus ciliaris DC.
Helianthus × cinereus Torr. & A.Gray
Helianthus cusickii A.Gray
Helianthus debilis Nutt.
Helianthus decapetalus L. – słonecznik dziesięciopłatkowy
Helianthus deserticola Heiser
Helianthus dissectifolius R.C.Jacks.
Helianthus divaricatus L. – słonecznik nastroszony
Helianthus × divariserratus R.W.Long
Helianthus × doronicoides (Lam.) R.C.Jacks.
Helianthus eggertii Small
Helianthus exilis A.Gray
Helianthus floridanus A.Gray ex Chapm.
Helianthus giganteus L. – słonecznik olbrzymi
Helianthus glaucophyllus D.M.Sm.
Helianthus × glaucus Small
Helianthus gracilentus A.Gray
Helianthus grosseserratus M.Martens – słonecznik grubopiłkowany
Helianthus heterophyllus Nutt.
Helianthus hirsutus Raf. – słonecznik szorstkowłosy
Helianthus inexpectatus D.J.Keil & Elvin
Helianthus × intermedius R.W.Long
Helianthus × kellermanii Britton
Helianthus laciniatus A.Gray
Helianthus × laetiflorus Pers. – słonecznik jaskrawy
Helianthus laevigatus Torr. & A.Gray
Helianthus longifolius Pursh
Helianthus × luxurians E.Watson
Helianthus maximiliani Schrad. – słonecznik Maksymiliana
Helianthus microcephalus Torr. & A.Gray
Helianthus mollis Lam. – słonecznik miękki
Helianthus neglectus Heiser
Helianthus niveus (Benth.) Brandegee
Helianthus nuttallii Torr. & A.Gray
Helianthus occidentalis Riddell
Helianthus paradoxus Heiser
Helianthus pauciflorus Nutt. – słonecznik szorstki
Helianthus petiolaris Nutt.
Helianthus porteri (A.Gray) Pruski
Helianthus praecox Engelm. & A.Gray
Helianthus pumilus Nutt.
Helianthus radula (Pursh) Torr. & A.Gray
Helianthus resinosus Small
Helianthus salicifolius A.Dietr. – słonecznik wierzbolistny
Helianthus schweinitzii Torr. & A.Gray
Helianthus silphioides Nutt.
Helianthus simulans E.Watson
Helianthus smithiorum Heiser
Helianthus strumosus L. – słonecznik miękkowłosy
Helianthus tuberosus L. – słonecznik bulwiasty
Helianthus verticillatus Small
Helianthus winteri J.C.Stebbins

Obecność w kulturze i symbolice

Słoneczniki uprawiane były przez Indian od co najmniej 900 roku p.n.e.^[12] Po odkryciu Ameryki przez Europejczyków słonecznik trafił do Europy w XVI wieku^[12]. Hiszpański botanik, Nicolás Monardes, opisał ruch kwiatostanu słonecznika w 1582 roku^[13].

Ponieważ słoneczniki wcześniej były nieznane na Starym Świecie przypisywane im role symboliczne i kulturowe mitologii starogreckiej, indoirańskiej i chińskiej polegać muszą na pomyłce^[13].

W wielu kulturach, do których trafiły słoneczniki, okazałe i charakterystyczne kwiatostany czyniły z nich symbol słońca. To i złoty kolor powodowało, że były uznawane też za symbol panowania, wspaniałości i fałszywego bogactwa. W chrześcijaństwie zwracanie się kwiatostanów w stronę słońca utożsamiono z wierną i bezwarunkową miłością do Boga, stąd roślina ta symbolizowała modlitwę, wdzięczność i matkę Jezusa^[13].

Słoneczniki pojawiają się na wielu znanych obrazach, z których najsłynniejsze to seria Słoneczników Vincenta van Gogha. Motyw słoneczników występuje także w dziełach innych artystów: Paula Gauguina, Claude'a Moneta oraz Gustava Klimta.

Wiersze o słonecznikach napisali m.in.: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Harasymowicz, Urszula Kozioł^[14]. Wspomniał słonecznik także Adam Mickiewicz w drugiej księdze Pana Tadeusza: Krągły słonecznik, licem wielkim, gorejącym, Od wschodu do zachodu kręci się za słońcem.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum [online] [dostęp 2009-02-04] .
↑ ^a ^b ^c Helianthus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2022-08-22] .
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 360. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 92, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ MarcinM. Nobis MarcinM. i inni, New national and regional plant records: Contribution to the flora of the Old World countries, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 92, 2023, s. 1-21, DOI: 10.5586/asbp/162050 [dostęp 2023-06-08] .
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 427, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Edward E. Schilling: Helianthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-22].
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Genus Helianthus L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2022-08-21] .
↑ ^a ^b J.G.J.G. Vaughan J.G.J.G. i inni, Rośliny jadalne, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, ISBN 978-83-7255-326-3 .
↑ ^a ^b ^c Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 2, 2: Rośliny. Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2018, ISBN 978-83-227-9143-1 .
↑ Strofy o kwiatach: antologia, Warszawa: Iskry, 1981, s. 84, 127, 133, ISBN 978-83-207-0152-4 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum [online] [dostęp 2009-02-04] .

[powo-4] Helianthus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2022-08-22] .

[philips-5] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 360. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist-6] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 92, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[nobis-7] MarcinM. Nobis MarcinM. i inni, New national and regional plant records: Contribution to the flora of the Old World countries, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 92, 2023, s. 1-21, DOI: 10.5586/asbp/162050 [dostęp 2023-06-08] .

[mabb-8] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 427, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[america-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Edward E. Schilling: Helianthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-22].

[E-10] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[grin-11] Genus Helianthus L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2022-08-21] .

[vaughan-12] J.G.J.G. Vaughan J.G.J.G. i inni, Rośliny jadalne, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, ISBN 978-83-7255-326-3 .

[symbole-13] Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 2, 2: Rośliny. Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2018, ISBN 978-83-227-9143-1 .

[14] Strofy o kwiatach: antologia, Warszawa: Iskry, 1981, s. 84, 127, 133, ISBN 978-83-207-0152-4 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]