Timèu (Platon)

Lo Timèu dins l’edicion d’Henri Estienne, 1578.

Lo Timèu (en grèc ancian Τίμαιος) es un dels darrièrs dialògs de Platon. Après un brèu escambi amb Socrates, Critias e Ermocrates, lo filosòf pitagorician Timèu de Locres expausa una reflexion sus l’origina e la natura del mond fisic e de l’alma umana vistas coma las òbras d’un demiurg tot en abordant las questions de la coneissença scientifica et de la plaça de las matematicas dins l’explicacion del mond.

Escrich vèrs -360, lo Timèu deviá compausar una trilogia amb lo Critias e l’Ermocrata, mas pas res d’aqueste darrièr dialòg jama foguèt trobat; Friedrich Nietzsche suausa que Platon incorporèt o retoquèt l’Ermocrata e l’apondèt al tèxtes de Las Leis. Aquesta trilogia aviá per projècte de descrire las originas de l’univèrs, de l’òme e de la societat. Segon Luc Brisson, lo Timèu aparten al darrièr periòde de Platon.

Presentacion generala

L’origina de l’univèrs

La cosmologia desvolopada dins lo Timèu restablís los projèctes dels fisiològs presocratics que, a partir del sègle VI Abc, prenon lo relais dels poètas dins l’assag d’ofrir una explicacion de l’origina e de l’evolucion de la realitat fisica, lo cosmos (κόσμος), dempuèi lo Caòs primordial, alternativa racionala a la cosmogonia dels racontes mitics, coma aquesta d’Esiòde a l sègle AbC.. De fach, lo Timèu es lo premièr obratge de cosmologia que coneissem dins son integralitat.

La coneissença scientifica

Dins los diferents tèxtes titulats Sus la nature (περι φυσεος) de pensaires coma Anaximandre, Eraclit, Epicur, e Parmenides entre autres produson un discors que, al delà del macrocosme, tracta tanben del microcosme, de l’origina e de la natura dels èssers vivants, de l’òme e de la societat, ofrissent atal un vejaire politic defendent un modèl d’organizacion de la ciutat qui se vò fondat sus una vision del mond. Luènh de se limitar a la cosmologia e a las interrogacions sus la natura del mond fisic, lo Timèu aborda d’autres domènis coma las matematicas, la biologia, la quimia, la medecina, la psicologias, la politica, la religion, entre autres. Lo dialòg comença per un resumit de la constitucion ideala, puèi contunha per la guèrra victoriosa de l’Atenas d’anata contra l’enemic atlant e la casuda de l’Atlantida. Platon cerca atal a fondar la constitucion ideale desricha dins La Republica en montrant que dins l’Atenas d’antan, las causas èran confòrmas a aqueste modèl d’excelléncia, que d’esprel respondava als objectius d’un èsser uman que trobava sa pla!a dins aqueta ciutat, aqueste univèrs organizat.

Fisica

La pluralitat dels movements

Platon, parlant de la quantitat del movement, pausèt coma principi que lo temps es inseparable del movement, Teofrast dich al contrari que li es pas necessàriament ligat. De totes los movements, lo melhor es aqueste que produsem se-mèsme en se-mèsme; qu’es aqueste que sembla mai movements de l’intelligéncia e a aqueste de l’univèrs; lo movement que ven d’altrú val pas aquel.

Lo temps

La mesa en òrdre del monde sensible pel demiurg se fa dins lo temps. Platon, dins lo Timèu, parla de las Idèas eternalas, ni cambiadissas, ni mouventas, e que s’aplican a las formas intelligiblas (sens origina) tant als dieus qu’als òmes, fabricadas dins lo temps pel demiurg. Çò que comença s’inscrch dins lo temps, qui passa e damatjat pel vielhum ; aqueste degalhatge acaba d’èsser per la mòrt ; sol lo divin patís pas de dependéncia de quina autra natura que siá, e lo divin, lo demiurg son autosufisents. Segon Teofrast, Platon èra d’opinion qu’es lo temps qu’anima e fa tornejar l’univèrs. Platon explica que l’òme a d’afinitats amb lo divin, e tend a se n’aprochar, Al biais de l’uèlh que conten en se d’elements luminoses, e cerca enseguida la lutz.

Retorica

L’opinion es una fluctuacion de pensada que mena al discors verai, lo discors verai pòt portar pas que sus çò qu’es e non pas çò que ven.

Plaça del mite dins lo Timèu

Lo Timèu es un raconte: Segon lo raconte del Timèu, lo temps es l'imatge mobil de l'eternitat immobila. Lo filosòf pòt pas mai, e farà donc coma lo poèta: tenir un discors que poira pas èsser dich verai o fals, que pas degun aurà pas podut èsser lo testimòni. Lo Timèu conten un grand nombre de punts comuns amb lo mite. Lo mite es formalament un raconte, es a dire un discors que se desplega dins lo temps, e que descriu çò que fan de personatges.

La tèrra, plaçada al centre, vira a l’entorn del sieu axe.

• Platon admet pas que doas revolucions dins l’esséncia de l’alma: l’una (la revoluxion de la natura de mèsme) èra de complat travada, e que l’autra (la revolucion de la natura de l’autre) èra trebolada. Al tèrme d’aquesta revolucion, totes los còrs celèstes se tornan a lor posicion iniciala. La filosofia es una mesa en òrdre de l’alma, dona venant de la divinitat, que jamai se realizèt e se realizarà pas jamai; alunhant de còrs matarials e corruptibles, s’alunha de la corrupcion mercé a la cognicion e la providéncia, poténcias respectivament teoricas e materialas.
• Segon Luc Brisson, lo filosòf qu’a lo projècte de descriure las originas del mond se confronta als mèsmes problèmas que lo poèta, e es tan desproveida qu’el: Esiòde, dins sa Teogonia, crida las Musas per saber a que se cal saupre al subjècte de las originas dels dieus. Lo demiurg a una personnalitat e d’umors e un aliat: trabalha coma un artesan, e assag de convéncer un autre personatge, la Necessitat: es atal ja un raconte mitic. Solament, i a una contradiccion dins la forma de mite e aquesta de las exigéncias de l’explicacion cosmologica que, ela, deuriá transcendir lo temps e far pas intervenir de personatges, mas puslèu d’entitats generalas.

La comparason timèa de l’opinion veraia e l’intellècte

L’opinion veraia, concepcion que la persuasion pòt pas trantalhar, fa pas gaire de diferéncias amb l’intelligéncia, tot çò que nòstres organs atengan deu èsser admés coma perfièchament real. Mas cal destriar aquestas doas causas, que se forman en nosautre de biais separat e amb des caractèrs diferents: una ven de la sciéncia, l’autra de la persuasion: una es sempre en conformitat a la drecha rason, l’autra sens rason; l’una es inebranlabla, l’autra pòt trantalhar. L’opinion veraia aparten a totes los òmes, l’intelligéncia pas qu’als Dieus.

La coneissença scientifica

Lo Timèu pausa lo problèma de la coneissença scientifica. Timèu afirma qu’una explicacion scientifica deu presentar a l’encòp un caractèr de necessitat e d’idealitat – ambedos podent pas èsser destrusits sul còp de biais de donadas de percepcions sensiblas. Es a dire que podèm pas nos fisar simplament a las donadas que nos torna nostres sens.

Lo metòde ipoteticodeductiu

Per resòlvre lo problèma de la coneissença scientifica, Platon realiza çò que vendrà lo metòde de quina que siá metòde scientific: lo metòde ipoteticodeductiu. Consistís a pausar a priori una lista d’axiòmas presupausats, puèi verificar, en se fondant sus de règlas d’inferéncia, de logica, se la proposicions que se ven a déduire dels axiòmas (los teorèmas) presentan una correspondéncia convenabla e rasonabla amb las donadas d’observacions. Sonque, dins lo Timèu, Platon pausa los axiòmas a posteriori. Mai, sas règlas d’inferéncias son implicitas. Fin finala, las observacions e verificacions experimentalas i son gaireben inexistentas: Platon utiliza pauc l’observacion per mostrar la validitat de son sistèma. Atal, Platon pren pas l’observacion coma punt de començament, ni coma critèri de validitat de son sistèma: i a pas que tres experiéncias fachas tot lo long de l’òbra:

• Una experiéncia imaginària (o de pensada) relativa a la pesantor del fuòc
• Una experiéncia reala, relativa a la formacion de las odors
• Una autra experiéncia reala, relativa al ròtle de las fibras dins lo sang

Explicacion de las tres experiéncias

Platon critica l’idèa de sometre tal o autre aspècte de sa teoria a una experiéncia locala, contrarotlada e repetibla; per el, la verificacion experimentala implica una reproduccion exacta de la natura, çò qu’es impossible. Mai, l’observacion e la verificacion son confronadas a d’obstacles màger. En efièch, per far aquò scientificament, cal i far dintrar una cèrta nocion de mesura. Mas, a aquesta epòca, los instruments de mesura precís existisson pas. Pas degun a de mesura comuna, e las matematicas son encara a lor estadi primitiu.

Biologia

Platon dich que lo caud es çò que desagrega per l’agudesa dels angles; lo freg se produtz quand, deslargats de l’umiditat, los elements mai bas podent pas dintrar butan los mai nauts en cercle. A aquesta lucha, Se dona lo nom de tremblament e a la sensasion aqueste de freg; lo problèma es que dins lo tèxte de Platon, los elements bas e los elements nauts semblan jogar un ròtle invèrs, . La sensacion es un movement transmes a l’alma mejans lo còrs amb los organs dels sens, una informacion estrangièra a la rason, un transpòrt dins l’alma. La percepcion del negre e del blanc, colors que Platon ten per èsser d’afeccions, depend respectivament d’una contraccion del canal ocular o d’una dilatacion. Precisa tanben que son pas de « proprietats », que s’agís d’un organ de la vista, mas parlan de « caractèrs ». Segon lo Timèu, la bila a per foncion que de liberar la partida de l'alma que se trapa dins lo fetge e de la condensar; quand s’espandís liuarament, fa l'alma gauga.

Lo vegetal

La passivitat e l’immobilitat del mond vegetal fasent sa condicion inferiora, al respècte de l’animal, de biais independent; cada espècia a son mitan; las plantas, los vegetals an una alma que lor permet de destriar çò que cal dins cada escasença, e una sagacitat diferenta d’aquesta de l’òme, ont es penetracion de l’esperit.

La Pronòia

Dins los tèxtes platonicians lo mot grèc pronoia es rare: Es present pas que dins tres dialògs, lo Fèdra, lo Timèu e Las Leis, dins lo sens juridic de « premeditacion ». Dins lo Timèu, aqueste mot significa proprament « providéncia » dins dos passatge. Mas aquò implica pas que la nocion de providéncia divina siá, dins la filosofia de Platon, un element marginal. De fach, la providéncia es plenament a l’òbra dins lo libre X de las Leis. La nocion de providéncia divina ocupa dins la filosofia de Platon una plaça centrala, que es pas que en utilizant aquesta nocion que Platon pòt coma cal resòlvre lo problèma de las causas de la generacion e de la corrupcion pausat dins los darrièrs passatges del Fedon.

Quimia

La teoria de las odors

Segon Platon dins lo Timèu, la bona odor es l’estat intermediari dels còrs al cambiar d’estat. Per comparar, Teofrast dirà que la bona odor es la seguida de la realizacion perfiècha que la calor naturala dona a las umors. Teofrast atribuís la bona odor a una mena de coccion de las matèrias aquosas, quand lo principi umid, qu’es funèst, ne foguèt deslargat per la calor.

Del fuòc

Dins lo Timèu, Platon explica que lo fuòc coma element existís pas unicament jos forma de flama: mesclat a l’aiga o a l’aire, dona de calor e jòga un ròtle dins la digestion o la respiracion.

L’oposicion entre mite e explicacion

Dins lo mite, Se pòt pas dire se l’istòria contada es veraia o falsa. Es le cas del Timèu: i a una cèrta temporalitat. Lo personatge principal, lo demiurg, comença a obrar abans de demandar a sos ajudas d’acabar son trabalh, segondats « al final » per l’Alma del mond. Mai, la còra se manifèsta al demiurg, d’aquí ven una novèla pròva de temporalitat. Fin finala, la Necessitat es assimilada a un individú rebèl que lo demiurg cercarà a persuadir. Lo Timèu es un mite que, al subjècte de l’intervencion de Timèu, se dobla d’un raconte (e non pas d’un simple dialòg). Lo tèrme eikos (epitèt) se traduch mai sovent per « versemblant » ; significa al sens estricte « que pòrta sus las copias de las formas intelligiblas, es a dire sus las causas sensiblas ». En efièch, segon Luc Brisson, Timèu parlè del mond sensible, aquò essent pas qu’una copia d’una forma intelligibla, lo « vivent ense ». En consequéncia, lo discors de Timèu pòt pas èsser dich verai. Èsser qualificat de discors verai es un privilègi qu’aparten al discors sus las formas intelligiblas. Son discors pòt èsser sonque semblable al discors verai, precisament que s’agís d’un discors tenent de la cosmologia, del mond sensible qu’es copia de l’intelligible (de las Idèas). Dins lo Timèu l’òme es fach per contemplar l’intellècte divin, dotat de vida e de movement: de las realitats sensiblas imitant de realitats intelligiblas; l’òme es ni injust o marrit de son plen grat.

Aqueste enlusiment sus l’estatut dels eikos nos mena a veire que, per Platon, la cosmologia deu resòlvre un problèma repausant sus une conviccion grèga que dich que:

• I a pas de realitat veraia dins lo cambiament de contunh
• I a pas de coneissença sens una cèrta permanéncia.

Atal, lo mond sensible, qu’a pas de realitat veraiia e qu’es somés al cambiament de contunh, deuriá demorar desconegut. Segon Platon, lo mond sensible es nonreal; solas las Idèas lo son. Mai, lo mond sensible es somés al cambiament de contunh, al contrari de las Idèas eternalas, que son ni cambiadissas ni moventas.

Las matematicas

Dins lo Timèu, Platon fa de las matematicas. Son per el l’instrument permetent d’exprimir unas de las consequéncias venent dels axiòmas pausats. Aristòtel fa lo repròchi a Platon d’aver resumit la filosofia e de matematicas; mai ignora las matematicas e torna al lengatge ordinari.

Critica de la fisica presocratica

Lo Timèu benlèu foguèt inspirat per l’agach critica portat sus la fisica presocratica – subretot sus Anaxagòr, un fisician. Dins lo Fedon, Platon expausa sas relacions amb las fisicas anterioras. Los enjòcs son de situar lo projècte filosofic de Platon al respècte de sos predecessors. Per Socrates, la fisica vòl resòlvre las questions de l’origina del vivent, de la pensada, dels fenomèns terrèstres e celèstes. Capita pas a la coneissença esperada, e tanben, la fisica li desaprenguèt sens pas res li aprene:

• Una lectura per Socrates d’Anaxagòr: menèt Socrates sur de dralhas novèlas. Socrates se dich sedusit per la fisica d’Anaxagòr, que sosten que l’intellècte es la causa de totas causas dins l’univèrs, et que donc tot es dispausat del biais melhor. La racionalitat de l’univèrs es mai o mens una fisica finalista.
• Aquesta lectura mena Socrates a de novèlas desillusions: fa un novèl cambiament de cap en fisica. Per el, Anaxagòr a de segur en principi una fisica pròche de la sieuna, mas s’agís de fach d’una fisica materialista e mecanista, es a dire que repausa sus de causas materialas.

Las causas son classificadas per Aristòtel en quatre tipres:

• Materialas, coma supòrt de la transformacion (per exemple, per una estatua, lo supòrt es lo blòt de marbre que n’es facha)
• Efficientas, coma agent de la transformacion (l’accion del burin sul marbre)
• Finalas, coma objectiu en vista de que se complís la transformacion (l’intencion de l’escultor al subjècte de l’estatua)
• Formalas, coma idèa qu’organiza l’objècte transformat segon una forma determinada (l’idèa d’un còrs de femna, per exemple, se l’estatua representa un còrs de femna)

Segon Socrates, per Anaxagòr, lo mecanisme pren lo dessús sus l’òrdre de la finalitat. Mai, Anaxagòr confond las causas amb las condicions d’existéncia, confond la fin amb los mejans. Fin finala, l’istòria de la fisica es una succession de pensaires a la recerca de causas vodadas a la caducitat, que son pas las veraias causas.

Metafisica

Condicions d’intelligibilitat del mond sensible

Per poder conéisser lo mond sensible, Platon fa l’ipotèsi de tres tipes d’entitats ipoteticas sens que lo mond sensible demorariá desconegut:

• Las formas intelligiblas, veraiament realas, imudablas: pòdon èsser objèctes de coneissença;
• Las causas sensiblas, que devon presentar dins lor cambiament quicòm que cambia pas. Per aquò, va dever entretener amb las formas intelligiblas un rapòrt equivalent de copia de modèl. Es çò que se nomena « participacion » qu’es copia: la copia participa de l’Idèa;
• La còra: espaci susceptible de « recebre » tota creacion. I a una analogia amb lo void, l’Etèr o lo Tsimtsoum judaïc.

Dins l’articulacion dels tres concèptes, lo Timèu passa de la fisica a la metafisica, quitament se Platon destrai pas los dos. Lo Timèu pòt èsser a l’encòp especulacion teorica, fisica e metafisica, e a per objectiu l’establiment d’una etica. L’etica rejonh la fisica que la contemplacion de l’univèrs sensible es, segon Platon, una estapa indispensabla a la contemplacion de las formas intelligiblas – contemplacion que determina la valor morala de tota existéncia umana.

Lo Faeton platonician

Segon loTimèu de Platon, la vertat rèire lo mite es deguda a Solon, que lo contèt a sos descendents a son retorn d’Egipte : « Çò que contan los Grècs de Faeton, filh del Solelh, que, volent menar lo carri de son paire e podent pas lo manténer dins la rota ordinària, abrandèt la tèrra e moriguèt el mèsme folzejat, Sembla fòrça a una fabla; çò qu’i a de verai, es que dins los movements dels astres a l’entorn de la tèrra, pòt, a d’intervals de temps, se passar de catastròfas ont tot çò qu’es present sus tèrra es destruch pel fuòc. Alara los abitants dels monts e dels luòcs secs e enautats peirisson mai d’ora qu’aquestes que domoran près dels fluvis e suls bòrds de la mar. Per nosaltre, lo Nil nos salv d’aquesta calamitat coma fòrça d’autres, pel desbordament de sas aigas. Quand los dieus purifican la tèrra per un deluvi, los pastres e boièrs van a l’abric suls monts, alara que los abitants de vostras vilas son levats pels torrents dins la mar. Per nosaltres, al contrari, jamai las aigas davalan d’en naut per aigar los camps: nos gisclan del sen de la tèrra. Vaquí perque avem servats los monuments mai ancians. En tot país, lo genre uman demora sempre en nombre mai o mens considerable, a mens qu’un freg o una chalor extrèma s’i opause. »

La psicogonia

L’alma es adaptada al còrs pel demiurg. Platon considèra los astres e lo cèl coma de dieus; lo cèl, còrs que conten totas las causas sensiblas, e lo temps son associats a l’alma. L’alma es adaptada al còrs e divisada segon una armonia de tres octavas constituidas dels elements.

Critica de la psciogonia

Teofrast critiquèt la psicogonia: es que lo quite movement es mogut pas que pel principi del movement pòt èsser sonque çò que donarà lo movement. Lo temps es nascut amb lo cèl, segon Platon, qu’aviá definit lo temps coma « movement del solelh, sa correguda ». Segon Teofrast, l’opinion de Platon es que es le temps qu’anima e fach virar l’univèrs.

Teogonia

Martin L. West mòstra que Platon dona una corta teogaonia dins lo Timèu, parlant de « progenituras dels dieus » ; aquesta teoria portada per Platon es segon el del Musèu d'Atenas o d’Orfèu.

De l’alma

Per Platon, l’alma es una esséncia, e una esséncia destriadas del còrs, e principi de generacion. Plutarc escriguèt un tractat titulat Tractat sus la creatcon de l’alma segon lo Timèu de Platon, que l’objècte es de desvelopar los principis segon que Platon volgava explicar la formacion de l’Alma del mond. Los astres an una alma. Segon Platon, l’espècia de l’alma umana mai nauta es demonica; s’agís d'un gèni que lo demiurg assignèt als òmes.

Posteritat

Timèu, traduch en latin per Chalcidius (vers 321). Manuscrit del sègle X

Lo Timèu provoquèt fòrça comentaris dins l’istòria:

• Antiquitat: Aristòtl, los estoïcians, Epicur, los atomistas, los neoplatonicians. A la davalada de -45, Ciceron ne faguèt una traduccion en latin que demoran pas que de fragments importants
  

Nòtas e referéncias

Referéncias

.

• Eadat Mejana: los savents e los teologians josieus, musulmans e crestians s’interessan al Timèu
• Renaissança: lo Timèu influencièt tota la cultura occidentala (amb per exempla l’assag de localizar l’Atlantida)

Las rasons del vam pel Timèu son ligadas a l’escur del tèxte, daissant pensar que seriá l’expression d’una saviesa misteriosa, amagada, soma de las coneissenças umanas. Mai, aqueste tèxte a un estatut particular. Es en efièch qualificat tres còps de « mite versemblant »; al mens set còps d’« explicacion versemblanta ». Mai luènh, après unas descripcions de fenomèns, Platon remembra que seriá pas dificil de ne descriure encara d’autres en cercant sempre lo versemblant: fabricar d’explicacions e de mites per se desafar, daissar de costat l’estudi de çò qu’es eternal e discorrent. Dins lo Timèu, Platon insistís sus l’importança de l’educacion per far una ciutat e son citadan bons e astrucs; dins l’Epinomis, es l’astronomia.

Bibliografia

• Luc Brisson (dir.), Timée : Platon, Œuvres complètes, Éditions Flammarion, 2008 (1re éd. 2006), 2204 p. (ISBN 9782081218109). 
• Luc Brisson (dir.), Définitions, Éditions Gallimard, 2008 (1re éd. 2006) (ISBN 978-2-0812-1810-9). 
• Luc Brisson, Platon, les Mythes et les Mots, La Découverte, 1994, 254 p. (ISBN 2-7071-1326-3). 
• Luc Brisson et F. Walter Meyerstein, Inventer l'univers. Le problème de la connaissance et les modèles cosmologiques, Paris, Les Belles Lettres, coll. « L'âne d'or », 1991, 209 p. (ISBN 978-2213017860)
• Jacques Derrida, Khôra, Paris, Galilée, coll. « Incises », 2006 (1re éd. 1993), 112 p. (ISBN 978-2-7186-0730-6).