Ukaz

Ukaz (ros. указ) – w dawnej i obecnej Rosji dekret, edykt lub akt prawny wyższego rzędu wydawany przez cara lub prezydenta, a w czasach istnienia ZSRR przez najwyższe organy państwowe. Ukaz jako nazwa aktu prawnego występuje obecnie również w państwach byłego ZSRR, np. Ukrainie lub Tatarstanie (najczęściej w formie dekretu głowy państwa).

Historia

Ukaz pojawił się w państwie moskiewskim w początkach XIV wieku, a za najstarszy tego typu akt prawny uważa się pisemne rozporządzenie wlk. ks. moskiewskiego Iwana Kality, datowane na lata 1324-1340, zezwalające na przepływ 3 statków Dźwiną ku morzu i z powrotem^[1]. W kolejnych stuleciach ukaz był nazwą różnorodnych, najwyższych aktów prawnych, wydawanych nie tylko przez cara ale również przez Synod i Senat. W 1810 roku, wraz z utworzeniem Rady Państwa, w założeniu wyższej izby ustawodawczej, pojawiała się instytucja "imiennego ukazu" (именной указ) cara, jako najwyższego aktu prawnego i jego głównej prerogatywy w rządach samodzierżawcy.

Ukazem z 7 czerwca 1846 Mikołaj I Romanow jako car Rosji i król Polski zniósł część obciążeń feudalnych dotyczących chłopów w Królestwie Polskim. Dekret dotyczył: najmu przymusowego, darmoch i rugów.

Osobny artykuł: Ukaz czerwcowy.

Ukazami carskimi z 11 maja 1873 i 3 lutego 1874 zdjęto zajęcia sądowe z większości majątków ziemskich posiadanych przez polskich ziemian podejrzanych o uczestnictwo w powstaniu styczniowym^[2].

Osobny artykuł: Ukaz emski.

Po przewrocie bolszewickim 1917 roku ukazy zniknęły z ustawodawczej praktyki Rosji Radzieckiej, zastąpione dekretami, deklaracjami i manifestami, chociaż zmiana ta dotyczyła najczęściej wyłącznie nazwy, a nie trybu i okoliczności uchwalania. Pojęcie ukazu powróciło do łask w ZSRR w 1936 roku w tzw. "konstytucji stalinowskiej". Jej art. 49 w punkcie "b" stanowił, że Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydaje ukazy^[3]. W praktyce ukazy te w pełni oddawały duch carskiej tradycji – nie podlegały żadnej specjalnej kontroli i nie były zatwierdzane przez żadne organy władzy państwowej. Mało tego, wiele z tych organów zostało ukazami prezydium utworzone, tak jak np. KGB.

Ukaz przetrwał rozpad Związku Radzieckiego i obecnie funkcjonuje w Rosji i niektórych byłych republikach ZSRR (np. Ukrainie lub Tatarstanie) jako nazwa dekretu głowy państwa. Jego istnienie w dzisiejszej Rosji jako Ukaz Prezydenta Federacji Rosyjskiej (Указ Президента Российской Федерации) określa art. 90 konstytucji FR z 1993 roku, który oprócz nadania prezydentowi prawa ich wydawania określa w punkcie trzecim, że nie powinny ("не должны", a więc nie że nie mogą) być one sprzeczne z konstytucją ani obowiązującym na terenie FR prawem^[4].

Galeria

Ukaz cara Aleksego Michajłowicza o założeniu miasta Bogorodzicka (1663)
Ukaz carycy Katarzyny I o utworzeniu Rosyjskiej Akademii Nauk (1725)
Ukaz Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o utworzeniu KGB (1954)
Ukaz prezydenta FR Dmitrija Miedwiediewa o mianowaniu ambasadora FR w Stanach Zjednoczonych (2008)

Przypisy

↑ Igor Danielewski: Istoriczieskije istoczniki XI-XVII wiekow. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).
↑ Hud 2024 ↓, s. 140.
↑ Konstitucija SSSR utwierżdiena postanowlieniem Czeriezwyczajnogo VIII Siezda Sowietow SSSR ot 5 diekabria 1936 g.. [w:] Sajt konstitucii Rossijskoj Fiederacji [on-line]. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).
↑ Konstitucija Rossijskoj Fiederacji (prinjata na wsienarodnom gołosowanii 12 diekabria 1993 g.). [w:] Sajt konstitucii Rossijskoj Fiederacji [on-line]. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).

Bibliografia

Bohdan Hud: Od unii lubelskiej do rzezi wołyńskiej. Warszawa: 2024. ISBN 978-8396203687.
Ukaz. [w:] Encikłopediczeskij słowar' Brokgauza i Efrona [on-line]. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).
Łukianowa E. A.: Ukaznoje prawo kak rossijskoj politiczeskij fienomien. [w:] Portalrus.ru [on-line]. 2005-10-23. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).

[1] Igor Danielewski: Istoriczieskije istoczniki XI-XVII wiekow. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).

[CITEREFHud2024140-2] Hud 2024 ↓, s. 140.

[3] Konstitucija SSSR utwierżdiena postanowlieniem Czeriezwyczajnogo VIII Siezda Sowietow SSSR ot 5 diekabria 1936 g.. [w:] Sajt konstitucii Rossijskoj Fiederacji [on-line]. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).

[4] Konstitucija Rossijskoj Fiederacji (prinjata na wsienarodnom gołosowanii 12 diekabria 1993 g.). [w:] Sajt konstitucii Rossijskoj Fiederacji [on-line]. [dostęp 2011-06-20]. (ros.).

[1]

[2]

[3]

[4]