Amorium
 | |
| Konum |  Afyonkarahisar,Emirdağ [1] |
|---|---|
| Bölge | Frigya |
| Tarihçe | |
| Kuruluş | M.S.838 |
| Kültür(ler) | Roma Dönemi, Geç Antik, Erken Bizans, Karanlık Dönem, Orta Bizans, İslâm Dönemi [2] |
| Buluntu(lar) | Hamam kalıntıları, bazelika kilise, sütun başlıkları, seramik parçaları, sikkeler, Grekçe yazılmış yazıt, kompleks, anıt mezar, duvar kalıntıları, mozaik, freskolar,[3] |
| Kazı tarihleri | 1988, 1993, 2003, 2004,[4] |
Amorium, Afyonkarahisar ilinin sınırları içinde, Emirdağ ilçe merkezine 13 km uzaklıkta bir antik kenttir.
Yeri, önemi ve yürütülen kazılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Eski Yunanca ve Orta Çağ Yunancasında 'Amorion' şeklinde anılagelmiştir. Arap/İslam kaynaklarında "Ammuriye" ya da "Amuriye" şeklinde geçer. Amorium höyüğünün yamacında bugün Hisarköy bulunmaktadır. Arkeolojik alanda bilimsel kazı çalışmaları 1988 yılında Oxford Üniversitesi'nden Prof. R. Martin Harrison tarafından başlatılmıştır. 1993 yılından bu yana New York Metropolitan Sanat Müzesi'nden Dr. Chris Lightfoot başkanlığında uluslararası bir ekip tarafından yürütülmektedir.
Her ne kadar cazip bir düşünce olsa da, kentin ismi, muhtemelen, 'amor' (aşk) kelime kökünden kaynaklanmamakta, daha ziyade ilkçağ Hint-Avrupa kavimlerinin dilinde 'anne' anlamına gelen (ve varlığını bugüne kadar sürdürmüş) 'ma' kelime kökü ile bağlantılandırılmaktadır. Bu da bizi, kentin daha başlangıcından itibaren, Anadolu Ana Tanrıça kültü ile ilişkili olduğuna sonucuna götürmektedir.
Kahramanları hayvanlar olan masallarıyla büyük ün kazanmış olan Ezop'un Amorium kentinde yaşadığını da göz ardı etmemek gerekir. Her ne kadar Ezop'un doğum yeri tartışmalı olsa da en yüksek olasılıkla Ezop Amoriumlu'dur. Bildiğimiz gibi kendisi MÖ 6. yüzyılda yaşamıştır.
Antik Çağ'da Amorium
[değiştir | kaynağı değiştir]Amorium kentinin MÖ 1. yüzyıldan itibaren (MÖ 133 ila 27 arasında bir tarihten MS 217'ye kadar) kendi sikkelerini bastırmış olması, o dönemde olgun ve büyük bir kent haline gelmiş bulunduğunun kanıtıdır. Kentin refah ve prestij düzeyi Romalılar döneminde de artmaya devam etmiş ve standart Roma kamu yapıları ile donatılmış olmalıdır. Ancak Helenistik ve Roma dönemlerinden günümüze pek az bulgu kalmıştır. Kente ilişkin tarihi kayıtlar da Strabon Coğrafyası nda çok kısa bir atıftan ibarettir. Son dönem kazılarında bölgedeki diğer arkeolojik alanlarda keşfedilen yazıtlar antik çağ Amorium'una ilişkin kayıtların sayısını artırmıştır ve yeni keşiflere de muhtemelen ulaşılacaktır.
Bizans İmparatorluğu ve İslam Döneminde Amorium
[değiştir | kaynağı değiştir]İslam tarihi bakımından kentin önem arz etmesinin temel nedeni, sahabe Selman-ı Farisi'nin Amorium'da şu an bulunan kilisede çalışması ve emrinde çalıştığı, talebesi olduğu rahip tarafından İslam dininin hak din olduğunun söylenmesi üzerine Müslüman olmak için Medine'ye gitmesi vakıasıdır. Yani şehir Hristiyanlık kadar olmasa da İslamiyet açısındanda önemli bir kenttir.
Kent Anadolu coğrafyasında merkezi bir önemi Bizans İmparatorluğu döneminde kazanmıştır. Dönemin Arap kaynakları Amorium'un Anadolu'nun en büyük kenti olduğundan bahsetmektedirler. Kazılar da Bizans kalıntıları üzerinde yoğunlaşmıştır. Kazı bulgularının Antik Çağ ve sonrasında Bizans'ın güçlü ilk dönemleri ile Anadolu Selçuklu Devleti arasında kalan yüzyıllarda (kabaca 750-1100 yılları arası) Anadolu içlerinin kentsel, idari ve kültürel gelişimine ilişkin bilgilerimizde mevcut boşluğu doldurmakta büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Şimdiden, Amorium Üst Kenti'nin evvelce zannedildiği gibi 11. yüzyıl sonunda terkedilmediği, Selçuklularca ve ayrıca Osmanlı'nın son dönemlerinde de kale olarak kullanıldığı, Hisarcık (sonradan Hisarköy) köyünün isminin buradan geldiği anlaşılmıştır. Dolayısıyla Amorium'da beş ayrı medeniyetin (antik Helen, antik Roma, Bizans, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı) izleri bir aradadır. Amorium Alt Kenti'nin de ikinci bir tahkimat duvarıyla çevrelenmiş olduğu görülmekte, bu surları korumak için gerekecek askerî güce ilişkin hesaplamalar kentin Bizans İmparatorluğu açısından taşıdığı önemi doğrulamaktadır. Ancak, sitin koruma altına alınmasından önceki yıllarda define avcılarınca yoğun surette kazılmış ve yağmalanmış olması maalesef önemli ölçüde tahribata sebebiyet vermiştir.
Bizans döneminde İstanbul yolu üzerindeki en önemli İç Anadolu kalesi kimliğinden ve Marmara bölgesinden önceki son büyük savunma mevzii oluşundan ötürü tahribat Amorium'un kaderi olmuştur. Arapların Anadolu'ya ilk akınlarının kaydedildiği 641 yılından sonra birkaç yıl geçmeden Amorium bir Arap saldırısına maruz kalmıştır. Amorium'a art arda Arap saldırıları yaklaşık iki yüz yıl boyunca sürmüş, 668'de kalenin Araplarca fethine rağmen kısa süre sonra Bizanslılarca geri alınmış, 716 ve 796'daki büyük saldırılar ise püskürtülmüştür.
9. yüzyıla girildiğinde Amorium bir yandan Bizans'a bir imparatorlar hanedanı verirken (Amorian veya Frigya Hanedanı, bu hanedan 820-867 yılları arasında 3 imparatordan ibaret kalmış ve Bizans tarihi açısından başarılı icraatlar yapamamıştır. Hanedana mensup 3 imparator 'Kekeme' II. Mihail, oğlu Teofilos ve torunu 'Sarhoş' III. Mihail'dir), bir yandan da 838'de Abbasi Halifesi Mutasım'in Arap ordularınca tarihinin en büyük yıkımına uğratılmış ve bir daha eski canlılığını ve önemini geri kazanamamıştır (Abbasi Halifelerinin ordularında giderek artan sayıda Türk unsur bulunduğu bilindiğinden, bölgeye ve dolayısıyla Anadolu'ya, ilk Türk varlığı Arap orduları bünyesinde gelmiş olmalıdır. Bizans ordularında da azımsanamayacak miktarda Türk unsurları bulunmaktaydı).
838 savaşının Amorium'a verdiği zarar dışında Ortodoks Hristiyan tarihi açısından önemi kentten esir olarak alınmış ilerigelen 42 Bizanslının Irak'ın Samarra kentinde 845 tarihinde idam edilmiş olmalarıdır. O çağlarda esirlerin fidye pazarlığına tabi tutularak geri verilmeleri, sanıldığının aksine, idam edilmelerinden daha yaygın bir uygulamaydı. Fidye müzakereleri tamamlanmış bu 42 Bizanslının Halife tarafından idam edilmesi dini gerekçelere bağlanmış ve Amorium'un 42 şehidi Rum Ortodoks Hristiyan literatürüne geçmiştir. Aziz mertebesine yükseltilen bu Bizanslılar hala dini törenlerde anılmaktadır.
Bölgenin Türkleşmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Amorium Malazgirt Meydan Muharebesi öncesinde Anadolu'ya akınlar düzenleyen Türkmen beylerinden Ahmet Şah ve Emir Afşin tarafından 1068 yılında bir süre zapt edilmiştir. Araya Orta Anadolu'dan da geçen Haçlı Seferleri girmiş, bölgeye geniş çaplı Türkmen yerleşimi ve bölge nüfusunun Türkleşmesi ise Anadolu Selçuklu devleti ile Bizans arasında 1116 yılında yapılan Bolybotum (Bolvadin) savaşından sonra cereyan etmiştir. Hisarcık 1516 tarihli Osmanlı kayıtlarında anılmaktadır. Bugünkü Hisarköy 1892 yılında kurulmuştur. Amorium'u ziyaret eden ilk Batılı gezgin William Hamilton'dur ve bölgeye 1836 yılında gelmiştir. 1988 yılından günümüze kadar da Amorium'da düzenli kazılar yürütülmektedir.
Zaman çizelgesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Amorium'la ilgili önemli tarihler şu zaman çizelgesinde belirtilebilir:[5]
- MÖ 333 : Büyük İskender'in Anadolu'dan geçişi
- MÖ 133: Yeni kurulan Roma Asya eyaletine Amarium'un katılması
- MÖ 133–27 (yak.) : Amorium'da bir tasra şehri darphanesinin kurulması ve Amorium damgalı sikkelerin bastırIlmaya başlanması.
- MÖ 27 – MS 14: İlk Roma İmparatoru Augustus'un saltanat yilları. Amorium kentinin isminin belgelerde ve yazılarda ilk defa görülmesi.
- 211-217: Amoriom darphanesi damgalı, bilinen en son sikkeler.
- 330: İmparator I. Konstantin tarafından Konstantinopolis'in Roma İmparatorluğu merkezi olarak yeniden kurulup ilan edilmesi.
- 431: Amorium Piskoposu Ablabios'un Efes'te yapılan Birinci Efes Ekomenik Konsil'ine katılması.
- 451: Amorium Piskoposu Mysterios'un Kadıköy'de yapılan Kalkedon Konsili'ne katılması.
- 480 (yak.) : Amorium şehir surlarının Bizans İmparatoru Zeno döneminde yapılmaları.
- 600 (yak.) : Anastasiopol (Telmessos) Piskoposu ve sonradan Aziz olarak kabul edilen Skyeon'lu Theodore'un Amorium'u ziyaret ettiğinin müridi Yorgi tarafından yazılan bu azizin hayatını anlatan kitapta bahsedilmesi.
- 641: Anadolu'nun ilk defa Dört Halife'den Ömer döneminde Arap orduları tarafından hücuma uğraması.
- 644: Tarihe geçen Amorium kentine kadar gelen ilk Arap akını.
- 668: Amorium'un ilk Emeviler halifesi I. Muaviye döneminde akıncı Arap orduları tarafından ele geçirilmesi. Sonradan Bizans orduları tarafından geri alınmıştır.
- 692: Amorium Piskoposu Theodoros'un II. Justinianos tarafından Konstantinopolis'te toplanan ve sadece Doğu Roma İmparatorluğu'nda bulunan piskoposların hazır bulunduğu Trullo Konsili adı verilen konsil toplantılarına katılması.[6]
- 717 : Emeviler Arap ordularının Mesleme bin Abdülmelik komutasında Konstantinopolis'i kuşatmaya giderken Amorium'u kuşatmaları. Çok geçmeden imparatorluğu gasp edecek olan general III. Leon tarafından çeşitli saibeli yollardan bu şehrin Araplar eline geçmesinin önlenmesi.
- 741/42: İmparator V. Konstantinos'un Artabasdos'un imparatorluk tahtını gaspı sırasında "putkıranların" büyük çoğunlukta olduğu Amorium'a sığınması.
- 787: Amorium Piskoposu Theodosios'un İkinci İznik Konsili'ne katılması.
- 796 : Abbasiler halifesi Harun Reşid ve Bizans İmparatoriçesi İrini döneminde yapılan Arap-Bizans savaşlarından birinde Abbasi ordularının Amarium kapılarına gelmeleri ama şehri ellerine geçirmeden geri dönmeleri.
- 820–829: Amorium'lu ve "Amoriyan Hanedanı" veya Frigya Hanedanı kurucusu II. Mikhail'in Bizans İmparatoru olarak saltanat dönemi.
- 820–829: II. Mikhail'in oğlu ve "Amoriyan veya Frigya Hanedanı"'ının ikinci imparatoru olan Theofilos'un Bizans İmparatoru olarak saltanat dönemi.
- 838: Abbasi Halifesi Mutasım'in büyük Anadolu seferinde şehrin iki hafta süren kuşatılması ve 23 Eylül'de Arapların eline geçerek talan edilip yakılması.
- 840: Abbasiler Halifesi Vasık döneminde, Tarsus'ta Araplar elindeki Hristiyan köleler (bunlar arasında Amarium fethinde alınan köleler) ile Bizanslılar elindeki müslüman kölelerin mübadele edilmesi.
- 842–867: Theofilos'un oğlu olan ve "Amoriyan veya Frigya Hanedani"'indan üçüncü imparator III. Mihail'un Bizans İmparatoru olarak saltanat dönemi.
- 843: İkonaların kullanılmasının ve bunların kutsal görülüp ikona resimlerine dini saygı gösterilmesinin tamamıyle serbest bırakılması.
- 845: Abbasiler Halifesi Vasık döneminde, Ortodoks Kilisesi'nin "din şehitleri bilimi"'ne göre Abbasilerin 838de Amorium fethinden sonra köle olarak Irak'a Samarra'ya götürülen 42 Amorium şehri ileri geleninin Hristiyanlığı terk etmeyip İslam dinini kabul etmemeleri dolayısıyla idamı ve Ortodoks Kilisesi tarafından "Amorium'un 42 şehidi" adı anılıp sonradan aziz ilan edilmeleri.
- 859: Amorium Piskoposu Theofilos'un Roma'ya Papa I. Nicholas'a elçi olarak gönderilen Konstantinopolis Patriği Photios'a refekat etmesi.
- 931: Bizans İmparatoru VII. Konstantinos döneminde yapilan Arap akinlarindan Tarsus Emiri tarafından yapılan akın Amerium kapılarina kadar geldi.
- 1071 : Malazgirt Meydan Muharebesi Selçuk Sultanı Alp Arslan'ın Bizans İmparatoru IV. Romanos Diogenes'e galip gelmesi ve Turklerin Anadolu'ya girmelerinde bir dönüm noktası.
- 1073 : Kutalmışoğlu Süleyman Şah'in Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Sultan Melikşah tarafından "Sultan-ı Rum" adı ile bağımlı bir devlet hükümdarı olmasının kabulu.
- 1077 : Kutalmışoğlu Süleyman Şah ülkesinin özerkliğini ilan edip İznik merkezli bağımsız bir devlet olarak Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurması.
- 1097 : Birinci Haçlı Seferi ordularının Anadolu'dan geçmeleri.
- 1110 :Konya'nin Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkenti olması.
- 1116: Amorium'un Selçuklu idaresi altında bulunduğuna dair bir kayıtın, hâlen incelenmiş olan tarihi belgelerde, ilk defa yazılı olarak bulunması.
- 1516: Osmanlı Devleti arşivlerindeki, günümüze kadar incelenmiş belgelerde ilk defa "Hisarcık" (Amorium'un yeni ismi) yerleşkesinin isminin bulunması.
- 1836: William Hamilton'un 20 Eylül'de Hisarcık veya Amarium Höyüğü'nü ziyareti
- 1892: Günümüzde Hisarköy olarak anılan yerleşkenin harp muhacirleri için kurulması.
- 1987 : Oxford Üniversitesi üyesi Prof. R.M. Harrison idaresindeki bir arkeoloji grubunun Amerium harabesinde kazılara başlamak önce ilk araştırmaya başlaması.
- 1988: İngiliz Arkeologları idaresinde Amarium harabelerinde sistematik kazıların başlaması.
- 1988-2010: Entegre Amerium arkeolojik kazılarının devam etmesi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi". 18 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ LIGHTFOOT, Chris (2004). 27.Kazı Sonuçları Toplantısı/Amorium Kazısı. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. s. 83. ISSN 1017-7655. 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ KOÇYİĞİT, Oğuz (2004). 27.Kazı Sonuçları Toplantısı 1.Cilt. K.T.B.Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. ss. 77,79,82. ISBN 975-17-3188-7. 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ YAMAN, Hüseyin (2004). 27.Kazı Sonuçları Toplantısı Sonuçları/Amorium Kazısı. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. ss. 78,80,81. ISSN 1017-7655. 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ Benzer bir çizelge için kaynak Amorium kazilar resmî sitesi 18 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Roma'da bulunan Papalık ve Katolik Kilisesi tarafından hala ekumenik konsil olduğu kabul edilmez.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Pessinus-Ballıhisar
- Dorlion- Şarhöyük
- Gordion- Yassıhöyük
- Midas City-Yazılıkaya
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Lightfoot, Christopher ve Mucahide (2007) "Anadolu'da Bir Bizans Kenti: Amorium", İstanbul: Homer Kitabevi, ISBN 9758293818
- Lightfoot, Christopher ve Mucahide (2007) "A Byzantine City in Anatolia. Amorium", İstanbul: Homer Kitabevi, ISBN 975829380X (İngilizce)
- Amorium kazıları resmî sitesi6 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Piskopos John Türk Amorion köklerini araştırıyor20 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Florida St. Augustine Record gazetesi haberi) (İngilizce)
