İçeriğe atla

Beytü'l-Hikme

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu madde ortaçağ Abbasi Kütüphanesi hakkındadır. eski Fatımi Üniversitesi için Darülhikme sayfasına bakınız.
Abbasi kütüphanesindeki alimler. El-Hariri Makamatı, Yahya ibn Mahmud el-Vasıti İllüstrasyonu, 1237

Beytülhikme[1] veya Bilgelik Evi (Arapça: بيت الحكمة, ALA-LC: Bayt al-Ḥikmah, anlamı: Hikmetler evi), aynı zamanda Büyük Bağdat Kütüphanesi olarak da bilinen, ya büyük bir Abbasi devlet akademisini ve Bağdat'taki entelektüel merkezini ya da İslam'ın Altın Çağı sırasında Abbasi halifelerine ait büyük bir özel kitaplığı belirtir.[2][3] Bilgelik Evi, Abbasi Halifeliğinin çöküşünün ardından fiziksel kanıt eksikliği ve bir anlatı oluşturmak için edebi kaynakların doğrulanmasına güvenerek, resmi bir akademi olarak işlevlerine ve varlığına ilişkin aktif bir tartışmanın konusudur. Bilgelik Evi, 8. yüzyılın sonlarında Halife Harun Reşid'in koleksiyonları için bir kütüphane olarak (daha sonra el-Memun döneminde bir devlet akademisine dönüştü) veya el-Mansur (754-775) tarafından hem Arapça hem de Farsça nadir kitaplara ve şiir koleksiyonlarına ev sahipliği yapmak üzere oluşturulan özel bir koleksiyon olarak kuruldu.[2][4]

Bilgelik Evi ve içeriği 1258'de Bağdat Kuşatması'nda tahrip edildi ve Bilgelik Evi için arkeolojik kanıtların çok azını bıraktı, öyle ki onun hakkındaki bilgilerin çoğu et-Taberi ve İbnü'n-Nedim gibi dönemin çağdaş bilim adamlarının eserlerinden gelmektedir.[4]

Evveliyat

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilgelik Evi, Abbasi Döneminde, eserleri Yunanca ve Süryanice'den Arapçaya çeviren büyük Tercüme Hareketi'nin bir parçası olarak var oldu, ancak Bilgelik Evi'nin bu tür çalışmaların tek merkezi olarak var olması muhtemel değildir. Kahire ve Şam'daki benzer çabalar, Bilgelik Evi'nin önerilen kuruluşundan bile önce ortaya çıkmıştır.[5] Bu çeviri hareketi, Yunanca, Farsça ve Hintçe kaynaklardan metinlere erişimi olan İslam dünyasında meydana gelen çok sayıda orijinal araştırmaya ivme kazandırmıştır.[nb 1][5]

Bilgelik Evi, kentin Abbasi Halifeliğinin başkenti olması nedeniyle Arap, Fars ve İslam dünyasının diğer alimlerinin Bağdat'a tutarlı göçü ile mümkün olmuştur.[6] Bu durum, diğerleri arasında Cahiz, Kindi ve Gazzali gibi 8. ve 13. yüzyıllar arasında Bağdat'ta çalıştığı bilinen çok sayıda bilim insanı tarafından kanıtlanmıştır ve Bağdat'ta resmi bir akademinin varlığına bakılmaksızın çok sayıda önemli eser üreten bu alimlerin hepsi, canlı bir akademik topluluğa katkıda bulunmuş olacaktır.[5][6] Bilgelik Evi ile ilişkili akademisyenlerin katkıda bulunduğu alanlar arasında, bunlarla sınırlı olmamakla birlikte, felsefe, matematik, tıp, astronomi ve optik yer alır.[6][7] Kütüphanenin ilk adı Khizanat al-Hikma (kelimenin tam anlamıyla "Bilgelik Deposu"), yıkılıncaya kadar Bilgelik Evi'nin birincil işlevi olan nadir kitapların ve şiirlerin korunması işlevinden türemiştir.[2]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuruluş ve kökenleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk bilimsel el yazmaları Abbasi döneminden gelmektedir.

4. ila 7. yüzyıllar boyunca, Arap dillerinde bilimsel çalışma ya yeni başlatılmış ya da Helenistik dönemden itibaren devam etmiştir. Öğrenme ve klasik bilgeliğin aktarım merkezleri arasında Nusaybin (Nisibis) Okulu ve daha sonra Edessa Okulu gibi kolejler ile Cündişapur'un ünlü hastanesi ve tıp akademisi; kütüphaneler arasında İskenderiye Kütüphanesi ve Konstantinopolis İmparatorluk Kütüphanesi ile daha sonra Bağdat olacak olan yerin hemen güneyinde yer alan Merv, Selanik, Nişabur ve Tizpon'da faaliyet gösteren diğer çeviri ve öğrenim merkezleri yer alır.[8][9]

Emevî döneminde I. Muavi bir kitap koleksiyonu toplamaya başladı. Daha sonra "Beytül-Hikme" olarak anılan bir kütüphane kurdu.[10] Tıp, simya, fizik, matematik, astroloji ve diğer disiplin alanlarında Yunanca, Latince ve Farsça yazılmış kitaplar da o dönemde Müslüman alimler tarafından toplanmış ve tercüme edilmiştir.[11] Emeviler aynı zamanda Çinlilerin kağıt yapım tekniklerini de benimsemişler, yönetimleri altındaki birçok eski entelektüel merkeze katılmışlar ve hem eserleri Arapçaya çevirmek hem de yeni bilgiler geliştirmek için Hristiyan ve Farsça alimleri istihdam etmişlerdir.[12] Bunlar, Arap dünyasında bilginin gelişmesine doğrudan katkıda bulunan temel unsurlardı.[11]

750'de Abbasi hanedanı, İslam İmparatorluğu'nun yönetici hanedanı olarak Emevi'lerin yerini aldı. 762'de halife el-Mansur (h. 754-775) Bağdat'ı inşa etti ve Şam yerine devletin başkenti yaptı. Bağdat'ın konumu ve kozmopolit nüfusu, istikrarlı bir ticaret ve entelektüel merkez için Bağdat'ı mükemmel bir yer yaptı.[11] Abbasi hanedanı Farsça için güçlü bir eğilime sahipti[13] ve Sasani İmparatorluğu'ndan pek çok uygulamayı benimsedi. Bu amaçla, el-Mansur, Sasani İmparatorluk Kütüphanesini örnek alarak bir saray kütüphanesi kurmuş ve burada çalışan aydınlara ekonomik ve siyasi destek sağlamıştır. Ayrıca Hindistan'dan ve diğer yerlerden bilim adamlarını, matematik ve astronomi bilgilerini yeni Abbasi hükümdarlığıyla paylaşmaya davet etti.[11]

Abbasi İmparatorluğu'nda pek çok yabancı eser Yunanca, Çince, Sanskritçe, Farsça ve Süryanice'den Arapçaya çevrildi. Tercüme Hareketi, selefi gibi kişisel olarak ilim ve şiirle ilgilenen halife el-Reşid döneminde büyük bir ivme kazandı. Başlangıçta metinler çoğunlukla tıp, matematik ve astronomi ile ilgiliydi; ancak kısa süre sonra diğer disiplinler, özellikle felsefe izledi. Bilgelik Evi'nin doğrudan selefi olan Harun Reşid'in kütüphanesi, Beyt'ül-Hikme veya tarihçi İbnü'l-Kıftî'nin dediği gibi, Khizanat Kutub al-Hikma (Arapça "Bilgelik Kitapları Deposu") olarak da biliniyordu.[14]

Cerrahi bir yöntem kullanan fizikçiler. Şerafeddin Sabuncuoğlu'nun İmparatorluk Cerrahisinden (1465)

El-Memun

[değiştir | kaynağı değiştir]

Halife el-Memun'un (h. 813-833) himayesinde, Hikmet Evi'nin ekonomik desteği ve genel olarak ilim büyük ölçüde arttı. Dahası, Abbasi toplumu bilginin değerini anladı, takdir etti ve destek tüccarlardan ve ordudan da geldi.[11] Akademisyenler ve çevirmenler için geçimini sağlamak kolaydı ve akademik hayat bir statü simgesiydi; Bilimsel bilgi o kadar değerli görülüyordu ki kitaplar ve eski metinler bazen zenginlik yerine savaş ganimeti olarak tercih ediliyordu.[10] Nitekim, Batlamyus'un Almagest'i, Abbasiler ile Doğu Roma İmparatorluğu arasındaki bir savaştan sonra el-Memun tarafından barış için bir şart olarak iddia edildi.[15]

Bilgelik Evi, toplumun genelinden uzaklaştırılmış bir akademik merkezden çok daha fazlasıydı. Uzmanları Bağdat'ta çeşitli fonksiyonlara hizmetlerde bulundu. Beyt'ül-Hikme'den bilim adamları genellikle büyük inşaat projelerinde mühendis ve mimar olarak iki misli görev aldılar, doğru resmi takvimler tuttular ve devlet memurlarıydılar. Ayrıca sık sık sağlık görevlisi ve danışman olarak çalıştılar.[11]

El-Memun, Bilgelik Evi'nin günlük yaşamına kişisel olarak katılıyor, düzenli olarak alimlerini ziyaret ediyor ve faaliyetleri hakkında bilgi alıyordu. Ayrıca akademik tartışmalara katılır ve hakemlik yapardı.[11] Aristoteles'ten esinlenen el-Memun, kelam uzmanları arasında düzenli olarak düzenli tartışma oturumları ve seminerler başlattı. Kelam, el-Memun'un Farsça hocası Cafer'den sürdürdüğü felsefi tartışma sanatıdır. Tartışma sırasında, bilim adamları temel İslami inançlarını ve doktrinlerini açık bir entelektüel atmosferde tartışacaklardı.[3] Dahası, kendi entelektüel ihtiyaçlarını karşılamak için sık sık Beyt'ül-Hikme'den bilge gruplarını büyük araştırma projelerine dönüştürürdü. Örneğin, dünyanın haritalanması, Almagest'ten gelen verilerin onaylanması ve Dünya'nın gerçek boyutunun çıkarılması için komisyonlar görevlendirdi (Bilgelik Evi'nin ana faaliyetleriyle ilgili bölüme bakın). Ayrıca Mısırbilimi destekledi ve Giza piramitlerinin kazılarına katıldı.[16] El-Memun, Bağdat'ta ilk astronomik gözlemevlerini inşa etti. Aynı zamanda bir akademisyen ve bilim insanı takımından oluşan büyük araştırma projelerinin ilerlemesini finanse eden ve izleyen ilk yöneticiydi. Bilime olan en büyük mirası, "büyük bilime" fon sağlayan ilk yönetici olmasıdır.[17]

El-Memun, Bizans İmparatoru Theophilos'a bir elçi gönderir.

Seleflerinin ardından el-Memun, yabancı topraklardan metinler toplamak için Bilgelik Evi'nden bilim adamları seferleri gönderecekti. Hatta Meclisin yöneticilerinden biri de bu amaçla Konstantinopolis'e gönderildi. Bu süre zarfında, İranlı bir şair ve astrolog olan Sehl bin Harun, Beyt'ül-Hikme'nin baş kütüphanecisiydi. Arap Nestüri Hristiyan hekim ve bilim insanı Hunayn ibn Ishak (809–873), Araplar için 116 eser üreten en üretken tercümandı. Bu vakfın korunması Halife el-Memun himayesindeydi. El-Memun, Bilgelik Evi'ni kurdu ve daha sonra Yunanca metinlerin en ünlü tercümanı olan Hunayn ibn İshak'ı sorumlu atadı. "Tercümanların Şeyhi" olarak halife tarafından tercüme işinden sorumlu tutuldu. Hunayn ibn İshak, Galen ve Hipokrat'ın ünlü eserleri de dahil olmak üzere Yunan tıp kitaplarının tüm koleksiyonunu tercüme etti.[18] Sabalı Sabit bin Kurra (826–901) ayrıca Apollonius, Arşimet, Öklid ve Batlamyus'un büyük eserlerini tercüme etti. Yeni Abbasi bilimsel geleneği sürekli daha iyi çeviriler gerektirdiğinden ve çoğu kez çevrilen eski eserlere yeni fikirlerin dahil edilmesine vurgu yapıldığından, bu dönemin çevirileri öncekilerden üstündü.[11][19] Dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde, El-Memun'un Beytül-Hikme'si, dünyadaki en büyük kitap deposuydu ve en parlak Arap ve Fars zihinlerini cezbeden Orta Çağ'ın en büyük entelektüel faaliyet merkezlerinden biri haline geldi.[14] Bilgelik Evi, nihayetinde bir öğrenme merkezi olarak ün kazandı, ancak bildiğimiz haliyle üniversiteler şu anda henüz mevcut değildi - bilgi, herhangi bir kurumsal çevre olmaksızın öğretmenden öğrenciye doğrudan aktarılıyordu. Mektepler çok geçmeden 9. yüzyıldan itibaren şehirde gelişmeye başlamış ve 11. yüzyılda Nizam ül-Mülk, Irak'taki ilk yüksek öğrenim kurumlarından biri olan Bağdat'ın El-Nizamiyye'sini kurmuştur.

El-Mütevekkil

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilgelik Evi, Memun'un halefleri el-Mu'tasım (h. 833-842) ve oğlu Vasik (h. 842-847) altında gelişti, fakat el-Mütevekkil (h. 847–861) hükümdarlığı altında oldukça geriledi. El-Memun, el-Mutasim ve el-Vasik, açık fikirliliği ve bilimsel araştırmayı destekleyen Mu'tezili mezhebini takip etse de, el-Mutavakkil, Kuran ve Hadislerin daha gerçek bir yorumunu onayladı. Halife bilimle ilgilenmedi ve Yunan felsefesinin yayılmasını İslam karşıtı olarak görerek akılcılıktan uzaklaştı.[20]

Moğollar tarafından yıkılması

[değiştir | kaynağı değiştir]
Hülagu Han'ın Bağdat kuşatması (1258).

13 Şubat 1258'de Moğollar, halifelerin şehrine girerek tam bir yağma ve yıkım haftasına başladı.

“ Bağdat'taki diğer tüm kütüphanelerle birlikte Bilgelik Evi, Bağdat Kuşatması sırasında Hülagu ordusu tarafından yıkıldı.[21] Bağdat'ın kütüphanelerinden gelen kitaplar Dicle Nehri'ne öyle çok miktarda atıldı ki, nehir kitaplardan gelen mürekkeple karardı.[22] Nasîrüddin Tûsî, kuşatmadan önce Meraga Rasathanesine götürdüğü yaklaşık 400.000 el yazmasını kurtardı.[23] „

Ana faaliyetler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilgelik Evi, bir bilim adamları ve akademisyenler topluluğunu, bir çeviri bölümünü ve Abbasilerin yüzyıllar boyunca edindiği bilgileri koruyan bir kütüphaneyi içeriyordu.[11] Ayrıca daha sonra modern kimyanın yapısını oluşturmak için kullanılan simyayı araştırdılar ve incelediler. Dahası, onunla bağlantılı olarak astronomik gözlemevleri ve diğer büyük deneysel çabalar da vardı. El-Memun tarafından kurumsallaştırılan akademi, Yunan felsefi ve bilimsel çabalarının transkripsiyonunu teşvik etti. Ayrıca İslam ülkelerinin erişemediği önemli metinlerin el yazmalarını Bizans'tan kütüphaneye ithal etti. Bilgelik Evi, bir kütüphaneden çok daha fazlasıydı ve onunla ilgili akademisyenler ve entelektüeller tarafından önemli miktarda orijinal bilimsel ve felsefi çalışma da üretildi. Bu, Müslüman alimlerin geçmişteki alimlerden aktarılan astronomik bilgileri doğrulamasına izin verdi.[3]

De Materia Medica'nın 13. yüzyıl Arapça çevirisi.

Tercüme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tercüme Hareketi, Bilgelik Evi'nde başladı ve iki yüzyıldan fazla sürdü. Bir buçuk yüzyıldan fazla bir süredir, başta Orta Doğu Oryantal Süryani Hristiyan bilim adamları, tüm bilimsel ve felsefi Yunanca metinleri Bilgelik Evi'nde Arapçaya çevirdi.[24][25] Bilgelik Evi'ndeki çeviri hareketi, Aristoteles'in Topics adlı eserinin çevirisiyle başladı. El-Memun zamanında, çevirmenler Yunan astrolojik metinlerinin ötesine geçmişti ve Yunanca eserler zaten üçüncü çevirilerindeydi.[2] Çevrilen yazarlar şunlardır: Pisagor, Platon, Aristoteles, Hipokrat, Öklid, Plotinus, Galen, Sushruta, Charaka, Aryabhata ve Brahmagupta. Bu hareket sırasında tıbbi ilaçların bileşimi hakkında bir kitap, bu karışım ve basit ilaçların özellikleri üzerine bir kitap ve Pedanius Dioscorides'in tıbbi konular üzerine bir kitap dahil olmak üzere birçok önemli metinler çevrildi. Bunlar ve daha birçok çeviri tıp, tarım, finans ve mühendislik alanlarındaki ilerlemelere yardımcı oldu.

Dahası, yeni keşifler, revize edilmiş çevirileri ve yorumları düzeltmeyi veya eski yazarların çalışmalarına katkıda bulunmayı motive etti.[11] Çoğu durumda isimler ve terminoloji değiştirildi; Bunun en iyi örneği, eserin orijinal adının Arapça bir uyarlaması olan Batlamyus'un Almagest’inin başlığıdır: Megale Syntaxis.[11]

Orijinal katkılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ebû Ca'fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî'nin Cebir ve Denklem Hesabı Üzerine Özet Kitap (Arapça: El'Kitab'ül-Muhtasar fi Hısab'il Cebri ve'l-Mukabele, İngilizce: The Compendious Book on Calculation by Completion and Balancing) adlı eserinden bir sayfa
Ahmed ibn Mūsā ibn Shākir'in mekanik cihazlarla ilgili incelemesinde kendi kendini kesen lambanın çizimi.
El-İdrisi'nin MS 1154'te Sicilya Kralı II. Roger için yaptığı, en gelişmiş antik dünya haritalarından biri olan harita. Not: 180° çevrilmiş, Güney üstte.

Daha önceki eserlerin tercümeleri ve onlar hakkındaki yorumlarının yanı sıra, Beyt'ül-Hikme alimleri önemli orijinal araştırmalar yaptılar. Örneğin, ünlü matematikçi el-Harizmi, Memun'un Bilgelik Evi'nde çalışmıştır ve cebrin gelişimine yaptığı katkılarla ünlüdür. Muhammed bin Musa el-Harizmi 780 civarında doğdu ve 850 civarında öldü. Bilgelik Evi'nde bir matematikçi ve astronom olarak biliniyordu[3] ve aynı zamanda bir dizi algoritma geliştirdiği Kitab el-Cebr adlı kitabıyla da tanınır.[3] "Cebir" kelimesinin matematiğe uygulanması ve "algoritma" kelimesinin etimolojisi Harizmi'ye kadar gitmektedir -bir algoritmanın gerçek kavramı Öklid zamanından öncesine dayanır. "Algoritma" terimi, Harizmi'nin Latince versiyonu olan "Algorithmus" dan türetilmiştir. Arapları, Hindu rakamları ve cebri ile tanıştırmada etkili oldu, bu yüzden "Cebirin Babası" olarak bilinir.[26] Ek olarak, Harizmi usturlap, güneş saati hakkında yazdı ve Batlamyus'un geometrik modelini detaylandırdı. El-Harizmi, ünlü Dünya'nın Resmi (Picture of the Earth) eseri ile İslam'ın ilk coğrafyacısı olarak da bilinir. Dünya'nın Resmi adlı eserinde, o dönemde dünyadaki yüzlerce şehrin koordinatlarını düzenlenmiş ve dünyanın yeni bir harita çizmek için talimatlar verdi. En ünlü bilim tarihçilerinden ve Bilim Tarihine Giriş (Introduction to the History of Science) adlı kitabıyla tanınan George Sarton, 800 ile 850 arasındaki dönemi "Harizmi'nin Zamanı (The Time of al-Khwarizmi)" olarak adlandırdı.[27] Bunun yanı sıra, bu matematikçi Hindu ondalık sisteminin Arap dünyasına ve onun aracılığıyla Avrupa'ya tanıtılmasından sorumludur. Harizmi'nin ilk kariyerinde, Sindhind olarak bilinen Hindu astronomik tablolarına yönelik fikirler önerdi. Sonuç olarak Halife El-Memun, Harizmi'yi denklem bilimi üzerinde çalışmak için kazanmaya çalıştı.[28]

Ebu Yusuf Yakub bin İshak el-Kindi[29] de Bilgelik Evi'nde çalışan bir başka önemli tarihi şahsiyetti. Kriptanaliz okudu ama aynı zamanda harika bir matematikçiydi. Al-Kindi, Aristoteles'in felsefesini Arap halkına tanıtan ilk kişi olmasıyla ünlüdür. Aristoteles'in felsefesini İslam ilahiyatıyla birleştirerek filozofların ve ilahiyatçıların 400 yıldan fazla tartışmaları için entelektüel bir platform yarattı. Aristoteles konusunda uzman bir arkadaşı, 776 civarında Basra'da doğan ama hayatının çoğunu Bağdat'ta geçiren Doğu Afrika kökenli Ebu Osman el Cahit'ti. El-Memun, el-Cahit'i çocukları için kişisel öğretmen olarak istihdam etti, ancak el-Cehit "patlak gözlü/şaşı" olduğu için onu kovmak zorunda kaldı. El-Cahit, biyolojiyle derinden ilgilenen birkaç Müslüman alimden biriydi. Aristoteles'in Hayvan Tarihi (History of Animals) adlı eserine benzer şekilde, hayvanların çevrelerine nasıl uyum sağladıklarını tartışan Hayvanlar Kitabı'nı (Book of Animals) yazdı.[30] El-Cahit kitabında, köpekler, tilkiler ve kurtlar gibi hayvanların ortak bir atadan gelmiş olması gerektiğini, çünkü dört bacak, kürk, kuyruk vb. benzer özellikleri paylaştıklarını tartıştı.

Mūsā ibn Shākir, bir astrolog ve Halife Harun el-Reşid'in oğlu el-Memun'un bir arkadaşıydı. Toplu olarak Beni Musa (Musa'nın Oğulları) olarak bilinen oğulları da kapsamlı matematik ve astroloji bilgileriyle katkıda bulundular. Babaları öldüğünde, El-Memun onların koruyucusu oldu. 813 ile 833 yılları arasında üç kardeş, bilim, mühendislik ve himaye alanlarındaki çalışmalarında başarılı oldular.[31] Ebu Cafer, Muhammed bin Musa bin Şakir (803 - Şubat 873'ten önce), Ebu el‐Kasım, Aḥmed bin Musa bin Şakir (d. 9. yüzyıl) ve El-Hasan bin Musa bin Şakir (d. 9. yüzyıl), yaklaşık yüz cihazı ve bunların nasıl kullanılacağını anlatan Dahiyane Cihazlar Kitabı (Book of Ingenious Devices) adlı eserleriyle geniş olarak tanındılar. Bunlar arasında, programlanabilir bir makinenin en eski örneği olan "Kendi Başına Çalan Enstrüman (The Instrument that Plays by Itself)" da vardı [32] ve ayrıca Düzlem ve Küresel Şekillerin Ölçümü Kitabı (Book on Measurement of Plane and Spherical Figures) vardı. Muhammed Musa ve kardeşleri Ahmed ve Hasan, Bilgelik Evi araştırmasına ek olarak, Bağdat'ın Abbasi Halifesi El-Memun yönetimindeki astronomik gözlemevlerine de katkıda bulundular.[33] Büyük potansiyel gösteren kardeşler, Bağdat'taki Bilgelik Evi'nin kütüphane ve çeviri merkezine kaydoldu. Dile çabucak hakim olduktan sonra eski Yunancayı Arapçaya çevirmeye başladılar ve çeviri için Bizans İmparatorluğu'ndan el yazmaları elde etmek için büyük meblağlar ödediler.[34] Ayrıca astronomi ve fiziğe birçok orijinal katkı yaptılar. Muhammed Musa, tarihte fizik kanunlarının evrenselliğine işaret eden ilk kişi olabilir.[3] 10. yüzyılda, İbn-i Heysem (Alhazen), bugün hala takdir edilen başarıları başta olmak üzere optikte birkaç fiziksel deney yaptı.[35]

Tıpta Huneyn, oftalmoloji üzerine önemli bir makale yazdı. Diğer bilim adamları da çiçek hastalığı, enfeksiyonlar ve ameliyat hakkında yazdı. Bu eserlerin daha sonra Avrupa Rönesansı sırasında standart tıp ders kitapları olacağını da akılda tutmak gerekir.[36]

El-Memun'un liderliği altında bilim, ilk kez geniş akademisyen gruplarını içeren geniş kapsamlı araştırma projelerini gördü. Batlamyus'un gözlemlerini kontrol etmek ve doğrulamak için halife, Bağdat'taki ilk astronomik gözlemevinin inşa edilmesini emretti (aşağıdaki Gözlemevleri bölümüne bakınız). Batlamyus tarafından sağlanan veriler, son derece yetenekli bir coğrafyacı, matematikçi ve gök bilimci grubu tarafından titizlikle kontrol edildi ve revize edildi.[11] El-Memun ayrıca Dünya'nın çevresi ile ilgili araştırmalar düzenledi ve zamanın en ayrıntılı dünya haritalarından biri ile sonuçlanacak bir coğrafi proje başlattı. Bazıları bu çabaları devlet tarafından finanse edilen büyük araştırma projelerinin ilk örnekleri olarak görmektedir.[37]

Gözlemevleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

İslam dünyasında ilk astronomik gözlemevinin kurulması, 828'de Bağdat'ta halife el-Memun tarafından emredildi. İnşaat, Bilgelik Evi'nden bilim adamları tarafından yönetildi: kıdemli astronom Yahya bin Ebu Mansur El-Müneccim ve genç Sind bin Ali.[38] Rasathane, Şemmasiye'de bulunuyordu ve adı Maumtahan Gözlemevi idi. Güneş, Ay ve gezegenlerin ilk gözlem turunun ardından, Şam yakınlarındaki Kasiyun Dağı'nda ikinci bir gözlemevi inşa edildi. Bu çabanın sonuçları, "Doğrulanmış Tablolar (The Verified Tables)" olarak tercüme edilen ez-Zîcü'l-Mümtehan (al-Zij al-Mümtahan) adlı bir çalışmada derlendi.[37][39]

Anlaşmazlık

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yale Üniversitesi Arap kültürü uzmanı Dimitri Gutas, Bilgelik Evi'nin varlığını, biçimini ve işlevini olduğu gibi tartışıyor. 1998 tarihli kitabında "Bilgelik Evi"nin Khizanat al-Hikma'dan bir çeviri hatası olduğunu ve bunun sadece bir depo anlamına geldiğini ileri sürdüğünü ve Abbasi Dönemi'nde Bilgelik Evi'nden Beytü'l-Hikme adıyla söz eden çok az kaynak bulunduğunu belirtmektedir.[2] Gutas, tutarlı adlandırma kuralları, fiziksel bir yıkım ya da doğrulayıcı metinler olmadan, "Bilgelik Evi" ifadesinin, çeviri işinde uzmanlaşan fiziksel bir akademiden çok Bağdat'taki daha büyük Akademik topluluk için bir metafor olabileceğini iddia ediyor.[2] Bu teori, Bağdat'ın Yuvarlak şehrinin yıkılması ve hem akademik metinler hem de şiirdeki çelişkili kaynaklar nedeniyle tartışmalıdır.[4][40] Abbasi Halifelerinin sanat ve bilimler üzerindeki himayesine bakıldığında, Bağdat'ta geniş bir kütüphane olduğu ve Bağdat merkezli akademisyenler tarafından üretilen eserlerin hacmine bakılırsa, bilginlerin bu tür metinlere erişebilecekleri muhtemeldir.[4]

Önemli kişiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilgelik Evi ile ilgili önemli kişilerin bir listesi aşağıda yer almaktadır.[6]

Diğer Bilgelik Evleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bağdat'ın Beytül-Hikmeti ile karıştırılmaması gereken diğer bazı yerlere Bilgelik Evi de denmiştir:

  • Kahire'de, "Bilgelik Evi" olan Darülhikme (Dar al-Hikmah), 1004 yılında Fatımi Halife El-Hakim Bi-Emrullah tarafından kurulan Bilgi Evi'nin bir başka adıydı.[3] Bu Bilgi Evi'nin içinde, o kadar geniş bir koleksiyona sahip bir kütüphane vardı ki "Dünya Harikası (Wonder of the world)" olarak biliniyordu.
  • Abbasi döneminden kalma araştırma merkezinden sonra Bağdat'ta Beytül-Hikme adlı bir araştırma enstitüsü vardı. Tesis, 13. yüzyıla ait bir Medrese (33°20′32″N 44°23′01″E / 33.3423°K 44.3836°D / 33.3423; 44.3836) içerirken, bu Orta Çağ Beyt'ül-Hikme ile aynı yapı değildir. 2003 Irak işgali sırasında hasar gördü. Bilgelik Evi, Londra'daki bugünkü Britanya Kütüphanesi'ne veya Paris'teki Ulusal Kütüphane'ye benziyordu.
  • Pakistan'ın Karaçi kentindeki Hamdard Üniversitesi'ndeki ana kütüphanenin adı 'Bait al Hikmah'dir.
  • Fransa merkezli uluslararası STK, La Maison de Sagesse.[43][44]
  • 2 Kasım'da, Kardinal Barbarin ve kurucusu Khal Torabully tarafından, 21. yüzyılda ruhunu ve misyonunu yeniden hayata geçirmek amacıyla, Fas'ın Fez kentindeki Bilgelik Evi'nin (Fez-Granada) faaliyetlerinin başlatılması. Lancement des activités de la Maison de la Sagesse Fès-Grenade à son siège social, le Palais Shéréhézade à Fès, le 2 novembre, par le Cardinal Barbarin, en présence de son fondateur Khal Torabully et le bureau.[45]
  • Bilgelik Evi ve İpek Yolları, Fez, Fas'taki aktiviteler.[46]
  • YENİ İPEK VE CONVIVENCIA ROTALARI Programı, FEZ, FAS.[47]
  • 31 Mart 18'de Semerkand'da Fez-Granada Bilgelik Evi ile Uluslararası Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü arasında bir Mutabakat Muhtırasının İmzalanması. IICAS, 10 ülkeyi İpek Yolları üzerinde yeniden bir araya getiren bir UNESCO kuruluşudur ve bu Mutabakat Muhtırası, İpek Yolları üzerindeki beşeri bilimler ve çeşitlilikler ile ilgili daha fazla gelişme için Bilgelik Evi'ni Orta Asya'ya bağlamaktadır. Maison de la Sagesse Fès-Grenade et l'Institut International des Etudes pour l'Asie Centrale, organizasyon affilié à l'UNESCO ve réunissant 10 pays sur les Routes de la Soie, le 31 mars à Samarkand, Ouzbékistan.[48]
  • İskenderiye Kraliyet Kütüphanesi, İskenderiye, Mısır'da bulunmaktadır. Antik dünyada, bir zamanlar sadece en önemli kütüphane değil, aynı zamanda en büyüğü olarak biliniyordu. Kütüphane Ptolemy I Soter tarafından oluşturuldu ve yapımı MÖ 3. yüzyılda yapıldı ve kütüphane, sanatın dokuz tanrıçası Muses'e adandı. Yıllarca biriktirilen parşömenlerin toplamı 40.000'den 400.000'e kadar çıktıktan sonra, kütüphane yakıldı. Bu, birçok önemli parşömen ve kültürel bilginin kaybına neden oldu.
  • Bizans İmparatorluğu'nda bulunan ve II. Constantius tarafından kurulan Konstantinopolis İmparatorluk Kütüphanesi, büyük antik kütüphanelerin sonuncusu olarak biliniyordu. Yunan ve Roma halkı hakkında birçok bilgi barındırıyordu. Bu kütüphane, Osmanlı İmparatorluğu'nun fethi sırasında nihai yıkımla sona eren ömrü boyunca yangınlar yaşamıştır. Bugün bildiğimiz klasik Yunan eserlerinin çoğu aslen bu kütüphanedendir.
  • Nusaybin (Nisibis) Okulu 350 yılında kuruldu ve bugünkü Türkiye olarak bilinen yerde bulunuyordu. Bu, teoloji, felsefe ve tıp olmak üzere üç ana bölümü olan ruhani bir merkezdi.

Özet

[değiştir | kaynağı değiştir]

Beytü'l-Hikme (Arapça: بيت الحكمة, anlamı: Hikmetler evi), Abbasiler tarafından, 800'lü yılların başında, Bağdat şehrinde kurulan kütüphane ve çeviri merkezinden oluşan bir bilim merkezidir.

Abbasi halifesi Harun Reşid ve yerine geçen oğlu Memun tarafından kurulan bu merkezde, özellikle Yunanca, Hintçe, Farsça ve Latince eserlerin çevirileri yapılmıştır ki bu, zamanın İslam dünyasında aydınlanmanın ilk adımı olarak görülmektedir. Sasani devleti zamanında kurulan Gundişapur Akademisi örnek alınarak kurulan bu merkezde çevirisi yapılan yazarlar arasında Pisagor, Platon, Aristo, Hipokrat, Öklid, Galen, Sokrat, Sushruta, Charaka, Aryabhata ve Brahmagupta gibi ünlü düşünür ve bilim insanları vardır. Fakat bu yazarların eserleri sadece çeviri safhasında kalmamış, bu eserlere ve yazarlarının düşünceleri de bu merkezde derinlemesine incelenmiştir. Zamanla büyüyen ve gelişen merkez, Bağdat'ın da büyümesine ve sadece İslam diyarlarında değil eski dünyanın tamamında tanınan bir merkez olmasını sağlamıştır.

Beytü'l-Hikme'in büyümesinde ve popüler olmasında Abbasi halifelerinin etkisi tartışılmazdır. Zamanın halifeleri burada çalışan bilim insanlarına yüksek maaşlar bağlamışlar, hatta anlatılan o ki çevirdikleri her kitabın ağırlığınca altınla ödüllendirmişlerdir.

Burada yetişen ünlü bilim insanlarından bazıları Hârizmî, Beni Musa Kardeşler ve Kindî'dir. Ayrıca Hristiyan kökenli Müslüman bilimciler Huneyn İbn İshak ve Sabit Bin Kurra da çeviri alanında adlarını duyurmuşlardır. Gundişapur Okulu'ndaki Süryaniler, Hintler, daha sonra Harranlılar ve Nebatiler de çeviride rol oynayan bilim insanlarındandı. Bu merkezi ziyaret eden tarihçi İbn Nedim burada çalışan 47 çevirmen-yazar olduğunu tarihinde yazmıştır.

Zaman içinde gelen bazı halifeler özellikle felsefi eserlerin çevirilerinin İslami düşünce üzerinde zararlı etkileri olduğu zannıyla bu türdeki eserlerin çevrilmesini kısıtlasa da merkez uzun yıllar verimli bir şekilde çalıştı. Öyle ki çeviri hareketinin son zamanlarında Arapça dünyada bilim dili haline gelmiş, buradaki kütüphane de dünyanın en büyük kütüphanesi unvanına sahip olmuştur.

Merkez, Moğolların 1258'de Bağdat'a girmesi ve buradaki tüm birikimi talan etmesiyle ihtişamını kaybetmiştir. Ancak etkileri ve kazanımları uzun yıllar devam etmiştir.

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Beytü'l-Hikme ve dönemi ile ilişkili görseller
  • al-Jazari's "Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices": The Castle Water Clock
    El-Cezeri'nin Ustaca Mekanik Aletler Hakkında Bilgi Kitabı: Kale Su Saati
  • A delicate illustration by Yahya ibn Mahmud al-Wasiti in the book of The Assemblies.
    13. yüzyılda yazılan bir el yazmasında el-Vasıti tarafından Bağdat'ta bir kütüphaneyi gösteren çizim.
  • Story of "Ringneck pigeon" from Kalila and Dimna, in Persian.
    Kapana kısılmış güvercinlerin bir balıkçının pençesinden kaçışı, taçlı güvercin hikayesi, Abolmaali Nasrullah Munshi'den Kelileh ve Demneh, İran resmi, muhtemelen Selçuklu okulu.
  • Islamic illustration of Aristotle teaching a student, c. 1220
    El yazmasının bu bölümü, Cabril ibn Bukhtishu'ya atfedilen bir derleme olan Kitāb naʿt al-hayawān’un en eski resimli metnini içermektedir (yaklaşık 1220), muhtemelen Kuzey Cezire'de (Mezopotamya'da) bir manastır.
  • Iluminure from the Hunayn ibn-Ishaq al-'Ibadi manuscript of the Isagoge.
    Isagoge'nin Huneyn bin-İshak el-İbadi el yazmasından illüstrasyon.
  • This manuscript, dated circa 1200CE, is kept at the Cairo National Library. The eye according to Hunain ibn Ishaq.
    Yaklaşık 1200 tarihli bu el yazması Kahire Milli Kütüphanesi'nde tutulmaktadır. Huneyn bin İshak'a göre göz.
  • A giraffe from Kitāb al-ḥayawān (Book of the Animals) by the 9th century naturalist Al-Jahiz.
    9. yüzyıl doğa bilimci el-Cahiz'in Kitāb al-ḥayawān (Hayvanların Kitabı) adlı eserinden bir zürafa.
  • Yuhanna ibn Masawaiyh (yaklaşık. 777–857)
    Yuhanna bin Masawaiyh (yaklaşık. 777–857)
  • sindirim sistemini gösteren İbn-i Sina tarafından yapılmış bir çizim
    İbn-i Sina tarafından sindirim sistemini göstermek üzere yapılmış bir çizim
  • The first page of al-Kindi's "Manuscript on Deciphering Cryptographic Messages", containing the oldest known description of cryptanalysis by frequency analysis.
    Frekans analizi ile kriptanalizin bilinen en eski tanımını içeren al-Kindi'nin "Kriptografik Mesajların Deşifre Edilmesi Üzerine El Yazması"nın ilk sayfası.
  • Arabic herbal medicine guidebook
    Arapça bitkisel ilaç rehberi
  • A drawing of an astrolabe
    Bir usturlab çizimi
  • Image tirée d'un manuscrit de Kalîla wa Dimna daté de 1220
    Kelîle ve Dimme'nin 1220 tarihli el yazmasından alınmış görüntü
  • al-Risalah al-Asturlabiyah: A treatise explaining the importance of the astrolabe by Persian scientist Nasir al-Din al-Tusi
    al-Risalah al-Asturlabiyah: Usturlabın önemini açıklayan Persli bilim insanı Nasîrüddin Tûsî tarafından yazılmış bir inceleme
  • Arabisch astrolabium,
    Usturlab
  • "Cubic equation and intersection of conic sections" the first page of two-chaptered manuscript kept in Tehran University.
    Tahran Üniversitesi'nde tutulan iki bölümlü el yazmasının ilk sayfası "Kübik denklem ve konik kesitlerin kesişimi".

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Bu, İslam alimlerinin katkılarını yalnızca Yunanca metinlerin çevirisine ve korunmasına indirgeyen "Kitaplık Tezine (Bookshelf Thesis)" zorunlu olarak karşı çıkmaktadır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ TDV İslâm Ansiklopedisi'nde Beytülhikme
  2. ^ a b c d e f Dimitri Gutas (1998). Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ʻAbbāsid Society (2nd–4th/8th–10th Centuries). Psychology Press. ss. 53-60. ISBN 978-0-415-06132-2. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020. 
  3. ^ a b c d e f g Jim Al-Khalili (31 Mart 2011). "5: The House of Wisdom". The House of Wisdom: How Arabic Science Saved Ancient Knowledge and Gave Us the Renaissance. Penguin Publishing Group. s. 53. ISBN 978-1-101-47623-9. 
  4. ^ a b c d Brentjes, Sonja; Morrison, Robert G. (2010). "The Sciences in Islamic Societies". The New Cambridge History of Islam. 4. Cambridge: Cambridge University Press. s. 569. 
  5. ^ a b c d Pormann, Peter E.; Savage-Smith, Emilie (2007). Medieval Islamic medicine. Washington, D.C.: Georgetown University Press. ss. 20-29. ISBN 9781589011601. OCLC 71581787. 
  6. ^ a b c d Lyons, Jonathan (2009). The house of wisdom : how the Arabs transformed Western civilization. New York: Bloomsbury Press. ISBN 9781596914599. 
  7. ^ "Al-Khalili 2011, p. 88
  8. ^ Kaser, Karl (2011). The Balkans and the Near East: Introduction to a Shared History. LIT Verlag Münster. s. 135. ISBN 9783643501905. 28 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ Yazberdiyev, Dr. Almaz. "Libraries of Ancient Merv". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Dr. Yazberdiyev is Director of the Library of the Academy of Sciences of Turkmenistan, Ashgabat. 
  10. ^ a b Al-Khalili 2011, ss. 67-78
  11. ^ a b c d e f g h i j k l Lyons, ss. 55-77
  12. ^ Meri, Josef W. & Jere L. Bacharach (2006). Medieval Islamic Civilization”. Vol. 1 Index A – K. Taylor & Francis. s. 304. ISBN 9780415966917. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ "Wiet. Baghdad". 7 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2006. 
  14. ^ a b Al-Khalili 2011, ss. 67–78
  15. ^ Joseph A. Angelo (14 Mayıs 2014). Encyclopedia of Space and Astronomy. Infobase Publishing. s. 78. ISBN 978-1-4381-1018-9. 
  16. ^ Al-Khalili 2011, s. 64
  17. ^ Al-Khalili 2011, s. 58
  18. ^ Iskandar, Albert Z. (2008). "Ḥunayn Ibn Isḥāq". Selin, Helaine (Ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (İngilizce). doi:10.1007/978-1-4020-4425-0_9796. ISBN 978-1-4020-4559-2. 
  19. ^ Gingerish, Owen (Nisan 1986). "Islamic Astronomy". 4. 254: 74-83. 
  20. ^ Al-Khalili 2011, s. 135
  21. ^ Al-Khalili 2011, s. 233
  22. ^ "The Mongol Invasion and the Destruction of Baghdad". Lost Islamic History. 14 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2014. 
  23. ^ Saliba, s. 243
  24. ^ Rosenthal, Franz (1975). The Classical Heritage in Islam. Islamic world series. Berkeley & Los Angeles: The University of California Press. s. 6. ISBN 9780520019973. 24 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  25. ^ Adamson, London Peter (2007). The Great Medieval Thinkers: Al-Kindi. Great Medieval Thinkers. New York: Oxford University Press. s. 6. ISBN 9780198040071. 4 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. London Peter Adamson is a Lecturer in Late Ancient Philosophy at King's College. 
  26. ^ Al-Khalili 2011, s. 77
  27. ^ Al-Khalili 2011, s. 55
  28. ^ A. B. Arndt (Aralık 1983). "Al-Khwarizmi". The Mathematics Teacher. 76 (9): 668. JSTOR 27963784. 
  29. ^ Al-Khalili 2011, s. 88
  30. ^ Al-Jahiz, Kitab al-Haywān, vol. 4 (Al-Matba’ah al-Hamīdīyah al-Misrīyah, Cairo, 1909), s. 23
  31. ^ FSTC. "The Mechanics of Banu Musa in the Light of Modern System and Control Engineering". www.muslimheritage.com (İngilizce). Foundation for Science Technology and Civilisation (FSTC). 25 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2018. 
  32. ^ Koetsier
  33. ^ Josep Casulleras (18 Eylül 2007). "Banū Mūsā". Virginia Trimble; Thomas R. Williams; Katherine Bracher; Richard Jarrell; Jordan D. Marché; F. Jamil Ragep (Ed.). Biographical Encyclopedia of Astronomers. Springer Science & Business Media. ss. 92-93. ISBN 978-0-387-30400-7. 
  34. ^ Ehsan Masood (5 Kasım 2009). Science & Islam: A History. Icon Books Limited. ss. 161-163. ISBN 978-1-84831-160-2. 
  35. ^ Al-Khalili 2011, ss. 152–171
  36. ^ Moore
  37. ^ a b Al-Khalili, ss. 79-92
  38. ^ Hockey 1249
  39. ^ Zaimeche, s. 2
  40. ^ Lyons, Jonathan (2014). "Bayt al-Hikmah". Kalin, Ibrahim (Ed.). The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam. Oxford: Oxford University Press. 
  41. ^ John L. Esposito (6 Nisan 2000). The Oxford History of Islam. Oxford University Press. s. 160. ISBN 978-0-19-988041-6. 
  42. ^ Holme, Audun (2010). Geometry: our cultural heritage (2. bas.). Berlin: Springer. ISBN 9783642144417. OCLC 676701072. 
  43. ^ "La Maison de Sagesse". 18 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020. 
  44. ^ "PRIX INTERNATIONAL MÉMOIRE POUR LA DÉMOCRATIE ET LA PAIX 2016 : La Maison de la Sagesse présélectionnée | Le Mauricien". www.lemauricien.com (Fransızca). 12 Nisan 2016. 13 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2017. 
  45. ^ "Le Cardinal Barbarin à Fès : lancement des activités de la Maison de la Sagesse" (Fransızca). 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020. 
  46. ^ "Les nouvelles Routes de la soie, un appel à la Convivencia" (Fransızca). 7 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020. 
  47. ^ "MAISON DE LA SAGESSE FES-GRENADE : Fès à l'heure chinoise, sur les nouvelles routes de la soie et de la convivencia" (Fransızca). 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020. 
  48. ^ "Samarkand: L'Institut international d'études sur l'Asie centrale (IICAS) et la MDS Fès-Grenade, une signature historique pour la convivencia" (Fransızca). 2 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020. 

Bibliyografya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Beytü%27l-Hikme&oldid=33852970" sayfasından alınmıştır