Erdialdea (eskualdea)

Erdialdea
	Euskal Herria
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerriak	19 (lista ikusi)
Eskualdeburua	Tafalla
Herri handiena	Tafalla
Izen ofiziala	Erdialdea (eus.); Zona Media (cas.)
Geografia
Koordenatuak	42°28′39″N 1°33′42″W / 42.47762604°N 1.56154858°W
Azalera	947,23 km²
Garaiera	289-1166 metro
Distantzia	36,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	26.202 (2022: −130)
Dentsitatea	27,66 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera	2019ko otsailaren 6an

Artikulu hau banaketa administratiboari buruzkoa da; eskualde geografiko eta tradizionala gaitzat duena beste hau da: «Nafarroako Erdialdea»

Erdialdea^[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Herrialdearen erdigunean dagoen eskualdea da. Pirinioaurrearen, iparraldean Alaizko mendilerroaren eta ekialdean Uxueko mendilerroaren eta Ebroko haranaren arteko trantsizio-eremua da, Aragoi ibaiaren ibar emankorrak hegoaldean eta Arga ibaiaren ibar emankorrak mendebaldean dituela. Gainera, trantsizio bat da, herrixketako Nafarroa menditsuaren artean, non Orbaibar nabarmentzen den, 30 herrigune txiki baino gehiagorekin, eta herri handietako Nafarroa laua, horien artean Tafalla, Erriberri, Kaparrotsu edo Zarrakaztelu nabarmentzen direlarik.

19 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 26202 biztanle eta 947,23 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 27,8 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Aragoi ibaia Kaparrotsun dagoen itsas mailaren gaineko 289 metrotik Bagadigorri mendiaren 1166 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Tafalla udalerria da, eskualdeko populatuena.

Izena

Erdialdea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Zona Media

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Zona Media / Erdialdea.^[1]

Etimologia

Nafarroako Erdialdea izan da, tradizioz, Nafarroa Garaia zatitu den hiru eremuetako bat. Oro har, Erribera iparraldeko lurralde menditsuetatik (Mendialdea) bereizten du. Mugak ez dira inoiz oso argi egon, batzuk Erdialdean Estellerria osoa eta Zangozerria hartzen dituztelako, eta beste batzuk, berriz, Tafalla ingurura mugatzen dira. Bere izena Nafarroa Garaiko erdialdean duen kokapen geografikotik dator, ez hainbeste herrialdearen erdigunea delako, baizik eta bereziki ipar menditsuaren eta hego lauaren arteko erdigunea delako.

Geografia

Mugakideak

Erdialdea eskualdeak Iruñerria eskualdea du muga iparraldean, Metropolialdea azpieskualdekin. Iparekialdean Pirinioaurrea eskualdea dago, eta ekialdean Zangozerria. Hegoaldean, Erribera eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, hegomendebaldean Erriberagoiena eskualdea dago.

Inguru naturala

Erdialdea eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioaurreko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Gainera, eskualdean Nafarroako ubidea hasten da, Itoizko urtegian.

Klima

Nafarroa Garaiko erdialde-hegoaldean dagoenez, klima mediterraneoaren eta Ebroko ibarrekoaren tarteko klima du Erriberrik. Urteko prezipitazioak batez beste 500-600 mm artekoak dira, eta urteroko egun euritsuak 70–80 izaten dira; beraz, eguneko 5,4 mm euri izaten da. Euria urte osoan zehar egiten du, nahiz eta udaberria beste urtaroak baino euritsuagoa den. Batez besteko tenperatura aski epela da, 13-14 °C bitartekoa, eta mendialdeko edo Erriberako tenperaturek baino gorabehera gutxiago izaten ditu urtean zehar.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Barasoain (iparraldea), Tafalla (erdialdea), Uxue (ekialdea) eta Zarrakaztelu (hegoaldea).

Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	22.0	27.0	29.0	36.0	40.0	42.0	41.0	37.0	31.0	25.0	18.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.2	10.9	14.3	16.1	20.6	25.3	28.4	28.7	23.8	18.6	12.6	9.5	18.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.1	10.7	14.7	18.8	21.4	21.8	17.9	13.8	8.6	5.7	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	1.9	3.9	5.3	8.7	12.2	14.4	15.0	12.0	8.9	4.6	2.0	7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.5	-9.0	-10.0	-3.0	0.0	2.0	7.0	7.0	2.0	-3.0	-7.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	34.6	41.8	66.6	55.1	42.6	25.3	28.8	43.9	54.3	59.9	51.7	548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	46.0	22.0	44.0	40.0	42.0	38.5	39.0	86.0	95.0	44.0	53.0	40.0	95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.0	8.0	10.7	10.5	6.4	5.1	4.9	5.4	9.8	11.4	10.9	102.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.9	1.1	0.9	0.3	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[2]

Datu klimatikoak (Tafalla, 1992-2021)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.3	21.0	26.4	29.9	35.9	41.0	39.6	41.2	36.0	30.4	23.2	18.3	41.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.4	11.2	14.8	17.3	21.7	26.6	29.2	29.4	24.7	19.5	13.0	9.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.6	6.6	9.5	11.7	15.6	19.8	22.1	22.2	18.6	14.4	9.1	5.9	13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.2	2.6	4.8	6.6	9.9	13.6	15.8	16.2	13.3	10.0	5.6	2.7	8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-5.8	-6.7	-8.1	-1.9	0.9	4.2	8.6	8.4	5.1	0.0	-4.6	-8.4	-8.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	42.1	39.6	50.3	59.8	52.6	45.7	28.1	22.6	42.7	58.9	61.6	42.8	546.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	56.1	49.9	50.5	51.8	49.7	72.0	100.2	47.4	85.2	55.4	42.8	41.6	100.2
Eguzki orduak	130.2	156.8	213.9	219.0	266.6	300.0	334.8	306.9	243.0	189.1	132.0	93.0	2585.3
Hezetasuna (%)	78.5	72.8	67.4	66.7	64.3	60.4	58.9	58.9	63.7	70.8	77.6	80.8	68.4
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[3]

Datu klimatikoak (Uxue, 2000-2021)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.2	22.4	25.5	28.2	33.7	38.1	38.8	40.2	33.9	30.4	21.9	17.8	40.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	7.4	8.5	12.2	15.0	19.2	24.9	27.7	27.5	23.0	17.6	10.7	8.1	16.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.3	4.8	7.7	10.0	13.6	18.4	20.6	20.6	17.3	13.3	7.5	5.1	11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.8	1.8	4.1	6.0	9.1	13.2	14.9	15.2	12.9	9.9	5.0	2.6	8.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.3	-9.9	-8.4	-1.8	-0.8	4.4	7.3	7.7	4.0	-0.2	-3.1	-9.3	-9.9
Batez besteko prezipitazioa (mm)	48.1	45.4	55.3	60.5	53.2	43.6	22.7	16.5	47.5	59.8	66.2	40.9	559.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	36.9	34.0	40.1	51.9	46.8	55.7	59.1	35.5	104.4	60.6	45.9	22.8	104.4
Eguzki orduak	135	165	201	216	261	300	327	291	249	189	141	135	2610
Hezetasuna (%)	81.0	75.7	69.6	67.7	65.2	60.7	58.0	57.7	63.4	71.4	79.9	80.0	69.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[4]

Datu klimatikoak (Zarrakaztelu, 1937-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	22.0	27.0	30.0	36.0	38.5	41.5	40.5	37.0	30.5	24.6	20.0	41.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.6	12.0	15.7	17.9	22.8	27.6	30.5	30.1	25.5	19.9	13.6	9.8	19.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.9	9.9	12.0	16.3	20.5	22.9	22.7	18.9	14.5	9.1	5.9	13.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.8	4.0	6.0	9.9	13.4	15.3	15.4	12.3	9.0	4.6	2.0	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.2	-9.0	-6.5	-3.0	0.6	4.4	5.4	5.2	2.0	-1.9	-8.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	28.9	25.2	31.6	54.7	44.9	36.1	25.1	22.8	41.7	56.9	46.7	43.0	457.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	25.3	17.9	37.0	48.5	30.0	70.0	48.2	43.0	83.0	57.0	55.6	38.6	83.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.6	7.4	7.5	9.1	8.7	5.7	4.1	4.1	5.6	8.6	9.3	9.8	88.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.7	0.8	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.5	2.4
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[5]

Banaketa

Erdialdea eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala

Eskualde hori, Nafarroako Erribera eta Nafarroako Erdialdea artean dagoenez, kontraste handia dago iparraldearen (Orbaibar bezalako ibarretan banatua) eta hegoaldearen artean, non herri bakoitzak independentzia erlatiboa izan duen antzinatik. Hala, Erdialdea eskualdeak honako ibar hauek ditu:

Orbaibar

Horretaz gain, hauek dira historikoki independenteak izan diren hiribilduak:

Gainerako herriak, nahiko independenteak izan arren, Olibako monasterioaren agindupean zeuden XIX. mendea iritsi arte, baina gero independentzia lortu zuten. Hauek dira:

Azkenik, Traibuenas herria Murelu Konde udalerrian integratu zen, Arrada eta Figarol herri sortu berriak diren bitartean (1960ko hamarkada).

Udalerriak

Erdialdea eskualdea 19 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria	Biztanleria (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)	Udalburua
Barasoain	602	13,94	43,19	Barasoain
Beire	301	22,25	13,53	Beire
Donamartiri Untz	377	50,14	7,52	Donamartiri Untz
Erriberri	4019	83,2	48,31	Erriberri
Garinoain	523	10,26	50,97	Garinoain
Kaparrotsu	2786	80,8	34,48	Kaparrotsu
Leotz	211	96,23	2,19	Iratxeta
Melida	715	26,2	27,29	Melida
Murelu Hautsi	674	33,4	20,18	Murelu Hautsi
Murelu Konde	685	59,4	11,53	Arrada
Oloritz	221	41	5,39	Oloritz
Orisoain	74	7	10,57	Orisoain
Pitillas	530	42,3	12,53	Pitillas
Puiu	346	21,22	16,31	Puiu
Santakara	863	34,3	25,16	Santakara
Tafalla	10698	98,29	108,84	Tafalla
Untzue	158	18,5	8,54	Untzue
Uxue	171	112,57	1,52	Uxue
Zarrakaztelu	2435	97,3	25,03	Zarrakaztelu

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan

> 10000 5000-10000 2500-5000 1000-2500 500-1000 250-500 250-100 < 100	> %10 %5−10 %1−5 %0−1 %-5−0 %-10−-5 %-15−-10 < %-15

Herriak

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 40 biztanlegune daude eskualdean:

Herria	Kategoria	Udalerria	Ibarra / Aldea / Erribera
Amatriain	leku	Leotz	Orbaibar
Arrada	kontzeju	Murelu Konde	Aragoi
Artariain	leku	Leotz	Orbaibar
Artederreta	etxalde	Untzue	Orbaibar
Barasoain	udalerri	Barasoain	Orbaibar
Bariain	leku	Oloritz	Orbaibar
Beire	udalerri	Beire	Tafallaldea
Benegorri	leku	Leotz	Orbaibar
Bezkitz	leku	Leotz	Orbaibar
Donamartiri Untz	udalerri	Donamartiri Untz	Tafallaldea
Eristain	etxalde	Oloritz	Orbaibar
Erriberri	udalerri	Erriberri	Tafallaldea
Etxague	kontzeju	Oloritz	Orbaibar
Figarol	kontzeju	Zarrakaztelu	Aragoi
Garinoain	udalerri	Garinoain	Orbaibar
Iratxeta	kontzeju	Leotz	Orbaibar
Kaparrotsu	udalerri	Kaparrotsu	Aragoi
Leotz	kontzeju	Leotz	Orbaibar
Makirriain	leku	Leotz	Orbaibar
Melida	udalerri	Melida	Aragoi
Mendibil	kontzeju	Oloritz	Orbaibar
Munarrizketa	leku	Leotz	Orbaibar
Murelu Hautsi	udalerri	Murelu Hautsi	Aragoi
Murelu Konde	kontzeju	Murelu Konde	Aragoi
Olleta	kontzeju	Leotz	Orbaibar
Oloritz	kontzeju	Oloritz	Orbaibar
Orisoain	udalerri	Orisoain	Orbaibar
Orizin	leku	Oloritz	Orbaibar
Pitillas	udalerri	Pitillas	Tafallaldea
Puiu	udalerri	Puiu	Orbaibar
Santakara	udalerri	Santakara	Aragoi
Santsoain	leku	Leotz	Orbaibar
Santsomain	leku	Leotz	Orbaibar
Soltxaga	kontzeju	Oloritz	Orbaibar
Tafalla	udalerri	Tafalla	Tafallaldea
Traibuenas	kontzeju	Murelu Konde	Aragoi
Untzue	udalerri	Untzue	Orbaibar
Uxue	udalerri	Uxue	Tafallaldea
Uzkita	leku	Leotz	Orbaibar
Zarrakaztelu	udalerri	Zarrakaztelu	Aragoi

Herri hustuak

Erdialdea eskualdeak, gainera, 51 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak

Gaur egun, Erdialdea eskualdean 3 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Zazugaña (106. partzuergoa)
Argiziragi (107. partzuergoa)
Barranco de la Torre (108. partzuergoa)

Historia

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.^[6] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Erdialdea izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.^[7]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[8]

Demografia

2022 urteko erroldaren arabera 26202 biztanle zituen Erdialdea eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidata eskaera.

Ekonomia

Erdialdea landa-eskualdea da, ohiko nekazaritzak pisu handia du eta ekologikoak gero eta presentzia handiagoa du; labore guztien artean, ardoa nabarmentzen da. Hori da Nafarroako Jatorrizko Deituraren bost eremuetako bat, Donamartiri Untzen eta Erriberrin presentzia handiena duena. Gainerako eremuetan labore ez hain espezifikoak daude, hala nola garia edo koltza. Erdialdean, oro har, azienda mota tradizional guztiak hazten dituzten ustiategiak aurki daitezke, eta zonan ohikoenak hegaztiak ( % 70,7), txerriak ( % 21,1) eta ardiak ( % 7,3) dira. 2014an, Erdialdeko industria-ehuna 380 enpresa inguruk osatzen zuten, energiaren sektorekoek barne. % 95,5 50 langile baino gutxiagoko enpresa txiki eta ertainak dira.^[9]

Enpresa gehienak Tafalla eta Erriberri artean daude, baina badira beste toki batzuk enpresa nabarmenen batekin, Kaparrotsu edo Barasoain batez ere. Biztanle askok Nafarroako beste zonalde batzuetan egiten dute lan, baina eskualdean bizi dira. Fenomeno hau iparraldean gertatzen da bereziki, non biztanle gehienek Iruñerrian lan egiten duten, hegoaldeko zonaldeetan Martzilla, Azkoien edo Tuteran ere langile ugari dauden arren.

Politika

Erdialdea eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[10]


2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Barasoain		Barasoaingo Talde Independentea	7
Beire		Beire Aktiboa	7
Donamartiri Untz		San Martingo Talde Independentea	4
Erriberri		Erriberri Elkartu	4
Garinoain		Garinoainen Aldeko Elkartea	7
Kaparrotsu		Kaparrotsu, Orainaldi eta Iragana	3
Leotz		Leotz Bizirik	7
Melida		Melidaren Alde Lan Egitea	7
Murelu Hautsi		Murilloko Talde Independentea	4
Murelu Konde		Nafarroako Alderdi Sozialista	7
Oloritz		Olorizko Talde Independentea	5
Orisoain		Amarrain	2
Pitillas		Pitillasko Talde Independentea	5
Puiu		Landerri	7
Santakara		Santakarako Talde Independentea	7
Tafalla		Euskal Herria Bildu	5
Untzue		Untzueko Talde Independentea	4
Uxue		Basandia Herri Hautagaitza	5
Zarrakaztelu		Zarrakazteluko Independenteak	8

Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[11]


Alderdia		guztira	%	+/-
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
	Navarra Suma	5019	34,41	?
	Nafarroako Alderdi Sozialista	4014	27,52	?
	Euskal Herria Bildu	2017	13,83	?
	Geroa Bai	1883	12,91	?
	Ahal Dugu	890	6,10	?
	Izquierda-Ezkerra	422	2,89	?
	Vox	197	1,35	?
	Equo	67	0,46	?
	Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	49	0,34	?
	Libertate Nafarra	16	0,11	?
	Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	12	0,08	?

Azpiegiturak

Errepideak

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Erdialdea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, herri handiak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Nafarroako autobideak eskualdea zeharkatzen du, Iruñea eta Tutera artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:^[12]


Errepidea	Ibilbidea	Zeharkatzen du
AP-15	Tutera - Irurtzun	Kaparrotsu • Erriberri • Tafalla • Orbaibar
N-121	Iruñea - Tutera	Orbaibar • Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu
NA-115	Tafalla - Azkoien - Funes	Tafalla • Erriberri
NA-128	Azkoien - Zarrakaztelu	Kaparrotsu • Melida • Zarrakaztelu
NA-132	Lizarra - Tafalla - Zangoza	Oibar • Zangoza
NA-534	Irunberri - Kaseda - Zarrakaztelu	Zarrakaztelu

Hezkuntza

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko hainbat udalerriak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hegoaldeko udalerriak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Erdialdea eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietako hainbatean hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza bakarrik Tafallan, Martzillan eta Zarrakaztelun dago ziurtatuta, eta ez bertze herrietan. Zehazki, 2019. urtean Erdialdea eskualdean lehen hezkuntzako 11 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):^[13]^[14]


Jatorria		Lehen hezkuntzako eskolak			Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
9	Donamartiri Untz, Leotz, Oloritz, Orisoain, Puiu, Tafalla, Untzue eta Uxue	Defentsako markesa	D	Tafalla	Antso III.a Nagusia	D	Tafalla
	Barasoain eta Garinoain	Martin Azpilkueta	D	Barasoain
	Beire, Erriberri eta Pitillas	Bianako Printzea	D	Erriberri
	Kaparrotsu, Melida, Murelu Konde eta Santakara	Zalduko Andre Maria	D	Kaparrotsu
	Murelu Hautsi eta Zarrakaztelu	Olibako Andre Maria	D	Zarrakaztelu
A/G EREDUAK
Dp.	Udalerriak	Izena	Ereduak	Kokapena	Izena	Ereduak	Kokapena
9	Donamartiri Untz, Leotz, Oloritz, Orisoain, Puiu, Tafalla eta Untzue	Defentsako markesa	A / G	Tafalla	Antso III.a Nagusia	A / G	Tafalla
	Barasoain eta Garinoain	Martin Azpilkueta	A / G	Barasoain
	Beire	Beire	A / G	Beire
	Erriberri	Bianako Printzea	A / G	Erriberri
	Pitillas	Pitillas	A / G	Pitillas
	Uxue	Uxue	A	Uxue
	Kaparrotsu eta Murelu Konde	Zalduko Andre Maria	A / G	Kaparrotsu	Villenako markesa	A / G	Martzilla
	Zarrakaztelu	Olibako Andre Maria	A / G	Zarrakaztelu	Aragoiko Erribera	A / G	Zarrakaztelu
	Melida	Santa Ana	A / G	Melida
	Murelu Hautsi	Raimundo Lanas	G	Murelu Hautsi
	Santakara	Jasokundeko A. M.	A / G	Santakara

Gainera, Erdialdean Nafarroako Gobernuarekin itundutako bi ikastetxe daude, finantzaketa publiko-pribatukoak. Ikastola bat eta ikastetxe kristau bat dira: Garces de los Fayos ikastola eta Escolapios ikastetxea (biak Tafallan).

Osasuna

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.^[15]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:


Barrutia	Eskualdea	Osasunetxea	Udalerriak
Iruñea	28 Noain	Noain	Untzue eta Oloritz (iparraldea)
	40 Tafalla	Tafalla	Barasoain, Garinoain, Leotz, Oloritz (hegoaldea), Orisoain, Puiu eta Tafalla
	42 Zarrakaztelu	Zarrakaztelu	Melida, Murelu Hautsi, Santakara eta Zarrakaztelu
	43 Erriberri	Erriberri	Beire, Donamartiri Untz, Erriberri, Kaparrotsu, Murelu Konde, Pitillas eta Uxue

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa

Artikulu nagusia: «Nafarroako Hiriarteko Garraioa»

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak hiru emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Soria (NAV-001) emakida, Tafalla Iruñearekin eta Soriarekin lotzen duena, Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) eta Iruñea-Tutera-Zaragoza. Erribera (NAV-003). Bigarren emakida honek, Tafallari ez ezik, eskualdeko udalerri guztiei ere ematen die zerbitzua, ondoko Erriberagoiena eta Izarbeibar-Novenera eskualdeetakoez gain.

NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tafalla da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, badira linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen dietenak, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dutenak.

Bere aldetik, NAV-003 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.

Linea	Ibilbidea	Luzera (km)	Geldialdiak
Nafarroako Hiriarteko Garraioaren lineak Erdialdea eskualdetik pasatuz
300	Iruñea ↔ Soria (errepidetik)	196,0	13
301	Iruñea ↔ Soria (autobidetik)	203,9	7
320	Iruñea ↔ Tafalla (autobidetik)	37,0	6
321	Iruñea ↔ Erriberri	43,6	8
322	Iruñea ↔ Tafalla (errepidetik)	39,4	14
323	Tafalla ↔ Martzilla	42,2	6
324	Tafalla ↔ Figarol	48,3	11
325	Tafalla ↔ Arrada	37,2	8
326	Tafalla ↔ Mendigorria	20,1	3
327	Tafalla ↔ Miranda Arga	28,8	5
328	Tafallako hiribusa	2,5	4
329	Tafalla ↔ Etxague	21,6	7
330	Tafalla ↔ Olleta	15,6	5
331	Tafalla ↔ Uzkita	24,6	8
332	Tafalla ↔ Amatriain	21,4	6
333	Tafalla ↔ Uxue	18,5	3
350	Iruñea ↔ Tutera ↔ Zaragoza	117,5	23

Bertze garraiobideak

Lehen aipatutako zerbitzuez gain, eskualdean hainbat udalerrik Zaragoza-Altsasu burdinbidean tren geltokia dute. Tafallakoa eta Erriberrikoa dira. Hauek dira bi geltokiek dituzten tren-zerbitzuak:

Renfe Operadora

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
Alvia	Madril Atochako Atea	Guadalajara–Yebes • Calatayud • Tutera • Castejon • Tafalla	Iruña⁠
Alvia	Bartzelona Sants	Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Altsasu • Zumarraga • Donostia	Irun⁠
Alvia	Bartzelona Sants	Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • la Pola de Ḷḷena • Mieres–Ponte • Oviedo/Uviéu	Gijón/Xixón⁠
Alvia	Bartzelona Sants	Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • Estorga • Ponferrada • O Barco de Valdeorras • A Rua–Petin • San Clodio–Quiroga • Monforte de Lemos • Ourense–Elkargunea • Santiago de Compostela	Coruña⁠
Alvia	Bartzelona Sants	Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • Estorga • Ponferrada • O Barco de Valdeorras • A Rua–Petin • San Clodio–Quiroga • Monforte de Lemos • Ourense–Elkargunea • O Porriño • Redondela	Vigo Guixar⁠
26	Gasteiz	Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu–Herria • Etxarri Aranatz • Uharte Arakil • Iruña • Tafalla • Erriberri • Martzilla • Alesbes • Castejon • Tutera • Ribaforada • Cortes • Gallur • Luzeni • Pedrola • Cabañas de Ebro • Alagon • Casetas • Utebo • Zaragoza–Delicias • Zaragoza–Portillo • Zaragoza–Goya	Zaragoza Miraflores

Kultura

Eremu euskalduna

Eremu mistoa

Eremu ez-euskalduna

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Barasoain, Oloritz, Orisoain eta Untzue. Donamartiri Untz, Erriberri, Garinoain, Leotz, Puiu, Tafalla eta Uxue atzerkada-eremuan ziren eta bertzeak (Beire, Kaparrotsu, Melida, Murelu Hautsi, Murelu Konde, Pitillas, Santakara eta Zarrakaztelu), ez-euskal eremuan.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, udalerri guztiak ez-euskal eremuan sailkatu ziren.^[17]

Eskualdeko euskara, batez ere, ezezaguna da. Eskualdean ez da ia dokumenturik gordetzen euskarari buruz, eta zenbat eta hegoalderago joan, are gutxiago dago. Hori dela eta, eskualde honetako euskalki propioa ez da ezagutzen, nahiz eta aezkera, zaraitzuera edo erronkariera bezalako euskalkiekin lotura estua izango zuela susmatzen den. Dena den, Orbaibarran, Donamartiri Untzen eta Uxuen erregistroak daude, eta horiek euskalki nafarrerakoak ziren. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, eremuko hegoaldeko goi-nafarrera delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.

Hizkuntza-zonakatzea

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu ez-euskaldunean. 2017an legea zabaldu zenean, Erriberri, Garinoain, Leotz, Puiu, Tafalla, Untzue eta Uxue udalerriak sartu ziren.^[18]