Ѣ

Jać. Warto zwrócić uwagę na postać małej litery w kursywie.

Jać (Ѣ, ѣ) (scs. ѣть, ros., ukr. ять, bułg. ят lub е двойно, serb. јат, chorw. jat) – nazwa 32. litery starej cyrylicy oraz głoski oznaczanej tą literą. W transliteracji slawistycznej oznaczana jest literą ě (zapożyczoną z alfabetu czeskiego).

W języku prasłowiańskim jać była samogłoską długą. Przyjmuje się, że realizowana była jako dźwięk [æ:], który pochodził z wcześniejszych głosek [e:], [oj], lub [aj].

Znaczące jest zmieszanie już w najwcześniejszych tekstach głosek jać i jotowanego a. Tłumaczyć to można tym, że w dialektach sołuńskich, na których był oparty język staro-cerkiewno-słowiański, doszło do przesunięcia /æ:/ w /ja/ niezależnego od dialektów północnych i wschodnich. Dodatkowo zmieszanie to pogłębił fakt, że w cyrylicy litera mały jus (Ѧ) jest graficznie podobna do litery reprezentującej jać w głagolicy (Ⱑ – w unikodzie w. 4.1, ).

Język prasłowiański

W języku prasłowiańskim istniała samogłoska niska, przednia, szeroka (a więc zbliżona w wymowie do 'a), oznacza się ją w transkrypcji znakiem ě.

Pochodzi ona z:

• PIE ē: PIE *ŭēr- > PS *věra, PIE *sēmens > PS *sěmę
• PIE ŏĭ, ăĭ poprzez oĭ: PIE *genăĭ > *ženoĭ > PS ženě (NAV du f); PIE *ŭlkoi > *vlkoĭ > PS vlcě (L sg m)
• PIE ŏĭ, ăĭ poprzez aĭ: PIE *genāĭ > *ženaĭ > PS ženě (DL sg f)
• PIE i PS e w grupach TrěT, TlěT: PS *bergъ > SCS brěgъ; PS *melko > SCS mlěko

Rozwój głoski "ě" w językach słowiańskich

W poniższym tekście głoska jest zapisywana pismem pochylonym, litery zaś pismem pogrubionym, przykładowo: jać przechodzi w ie, zapisywane literą ě. Przykłady są podane pismem prostym.

• Język staro-cerkiewno-słowiański zachowuje dźwięk ě.

W głagolicy był jeden znak na oddanie dwóch bliskich sobie dźwięków: ě i ja, w cyrylicy rozróżnianio już te dźwięki zapisując je odrębnymi literami, odpowiednio: ѣ, я. Przykłady: яко, ясти, чаяти, мария, буря, земля, воня, назарянинъ, другая, убояше, вѣдѣти, бѣлъ, тебѣ, рѣка, лѣсъ, женѣ.

• Język polski – 'a : 'e

Jać przechodzi w polszczyźnie w 'e. Występuje przegłos lechicki – zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę 'e powstałe z ě przechodzi przed t, d, n, s, z, ł, r w 'a (również zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę). Przykłady: biały : bielić, wiara : wierzyć, źrebię, brzeg, miesiąc, las : leśny, lato : letni, świeca

• Język czeski

krótka: e, ie (po spółgłoskach wargowych) zapisywana jako ě, np. sem, seme, les, léto, měřit, svět, věřit.

długa: i: zapisywane jako í, np. bílý, císař, víra

• Język słowacki

krótka: e, np. sem, semeno, les, leto, merať, mesiac, svet, veriť

długa: ie, np. biely, viera, svieca

• Język górnołużycki – ė (głoska e nieco przesunięta w kierunku i / y) zapisywana literą ě

wěra, lěs, swět, swětło, běły, lěto

• Język dolnołużycki – ė (głoska e nieco przesunięta w kierunku i / y) zapisywana literą ě

wěra, lěs, swěca, swět, swětło, běły, lěto

• Język rosyjski – ie

Przykłady: вера, лес, светло, белый, лето, ведеть

Przed reformą ortografii: вѣра, лѣсъ, свѣтло, бѣлый, лѣто, вѣдѣть

• Język ukraiński – i

Przykłady: світ, світло, ліс, білий, літо, віра, відьма

• Język białoruski – iе : ia

Przykłady: лес : лясы, вера, белы, свет

• Język słoweński – e

Przykłady: svet, mesec, leto, bel

• Język chorwacki

krótka: je, np. pjesma, vješt, djeca, sjesti, gdje

długa: ije, jē, np. cvijet, riječ, sijeno, nijem

• Język serbski ma dwie normy:
  • ekawską: e, np. cvet, reč, seno, nem, pesma, vešt, deca, sesti, gde
  • jekawską (tak jak w języku chorwackim): je (krótka), ije, jē (długa), np. cvijet, riječ, sijeno, nijem, pjesma, vješt, djeca, sjesti, gdje

• Język macedoński – e

Przykłady: свет, лето, вера, дедо, цвет, реч

• Język bułgarski – e, ia

Przykłady: верен : вярна, лято, где, вест, свят : световен

Jać w języku rosyjskim

Urywek przekładu Pana Tadeusza z roku 1902

Jać w języku rosyjskim zlało się całkowicie z e. Niektórzy (W. K. Matthews) twierdzą, że stało się tak już w XI wieku, a obecność jaci w ortografii aż do XX wieku wynikało z wpływu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego jako języka liturgicznego. Jednak wskazuje się, że w dialektach jać różniła się od e (przynajmniej w sylabach akcentowanych) jeszcze w XVIII wieku.

Pozostawienie jaci podczas reformy rosyjskiego alfabetu w 1708 wskazuje na to, że wymowa liter [e] i [ѣ] różniła się od siebie. Jednak już pod koniec XVIII wieku, Michaił Łomonosow zauważył, że różnica w wymowie tych liter jest ledwo zauważalna. 100 lat później autor „Rosyjskiej ortografii", Grot pisał, że jać wymawia się jak [e]. W XX wieku ślady tej litery pozostały tylko w niektórych rosyjskich gwarach.

Latem 1917 r. Rząd Tymczasowy w Rosji wydał dekret o reformie rosyjskiej ortografii, jednak dla jej wprowadzenia w życie potrzebne były jeszcze dwa dekrety bolszewików. W ten sposób rosyjski alfabet utracił twarde znaki na końcu wyrazu, literę [i] i jać. Ta ostatnia stała się niemal symbolem "białego" oporu przeciwko bolszewikom oraz wszystkiego tego, co odeszło w przeszłość wraz z nową władzą. Słowo хлѣбъ (chleb) pisano przez jać, po rewolucji bolszewickiej, gdy nastał głód, mówiono, że bolszewicy usunęli jać wraz z chlebem.

Rosyjskie publikacje wydawane poza granicami ZSRR jeszcze długo po II wojnie światowej zachowywały starą ortografię. Rosyjscy inteligenci na emigracji pisali zawzięte obrony jaci, a w samym ZSRR drukarniom odbierano czcionki z "wrogimi" literami. We współczesnej Rosji obserwuje się pewną modę na powrót do używania jaci, szczególnie w znakach towarowych.

Jać w języku serbsko-chorwackim

W języku serbsko-chorwackim jać rozwinęła się trojako, na tej podstawie wyróżnia się trzy dialekty:

• ѣ > e – dialekty ekawskie
• ѣ > i – dialekty ikawskie
• ѣ > iјe (długa jać) i ѣ > јe (krótka jać) – dialekty jekawskie

Przykłady:

mlѣko > млеко/mleko, млико/mliko, млијеко/mlijeko

mѣsto > место/mesto, мисто/misto, мјесто/mjesto

Dialekty ekawskie stanowią podstawę języka serbskiego, jekawskie – chorwackiego, ikawskie nie są traktowane jako literackie.

Jać w języku bułgarskim

Granica jaci

W języku bułgarskim istnieje tak zwana granica jaci (ятова граница) przebiegająca orientacyjnie z Nikopolu nad Dunajem do Sołunia (Saloniki) nad Morzem Egejskim. Granica ta jest najważniejszą izoglosą języka bułgarskiego. Rozdziela ona obszary wschodnie, gdzie jać jest wymawiana jako 'a albo e (бял – бели) od obszarów zachodnich, gdzie jać jest realizowana tylko jako e (бел – бели) – podobnie jak w języku macedońskim i serbskim.

Usunięcie w roku 1945 jaci z alfabetu bułgarskiego zostało potraktowane przez niektórych jako "zdrada zachodnich dialektów" i sztuczny rozdział od macedońszczyzny. Po roku 1989 proponowano przywrócenie jaci do alfabetu bułgarskiego.

Kodowanie

Kodowanie		dwójkowo	szesnastkowo	ósemkowo	dziesiątkowo
Unikod	WIELKA LITERA	0000010001100010	0462	2142	1122
	mała litera	0000010001100011	0463	2143	1123

W HTML-u dla dużą literę można kodować jako Ѣ lub Ѣ a małą ѣ lub ѣ.

W LaTeX-u uzyskanie jaci umożliwia kodowanie X2:

\fontencoding{X2}\selectfont \char120  % mała jać

\fontencoding{X2}\selectfont \char88  % wielka jać