АМО

Амо — міжнародная штучная мова, распрацаваная ў Екацярынбургу ў 1910 годзе У. Вянгеравым.

Гісторыя мовы

Аўтар праекта — Уладзімір Вянгераў, паводле прафесіі — лесазнаўца, вядомы таксама як мастак (яго карціны знаходзяцца зараз у Пермскай мастацкай галерэі. У кастрычніку 1910 года ў тыпаграфіі Якава Шубіна выйшла першая кніга — падручнік мовы, пад назвай «Праект навуковай і міжнароднай мовы». Асобнікі кнігі былі прапанаваны аўтарам навукоўцам, разасланы ў бібліятэкі і нават адзін быў падараваны імператару. Першая сусветная вайна, рэвалюцыя і грамадзянская вайна спынілі працэс развіцця праекта. Але тым не менш, некаторую падтрымку праект атрымаў. І ў 1927 годзе ў Свярдлоўску накладам у 2000 асобнікаў быў выдадзены другі падручнік: «Амо — мова чалавека», 240 старонак. На першых 60 старонках выкладалася структура і граматыка мовы, другая частка утрымлівала слоўнік каранёў. Пасля гэтага ўзнікла вялікая колькасць гурткоў амістаў, Амо выкладаўся (як факультатыў) у некаторых вучэбных установах. Было створана аб’яднанне — «Аміат» і яго кіруючы орган «Цэнтраміат». У 1928 годзе В. Ф. Курэншчыкавым былі выдадзены накладам 5000 асобнікаў кожная серыя паштовак з відамі Урала (аўтарам фота быў У. Вянгераў). Выдаваліся паштоўкі таксама ў тыпаграфіі «Граніт». На гэтых паштоўках была размешчана рэклама АМО. У канцы 1920-ых і пачатку 1930-ых гадоў Аміат налічваў каля 1000 членаў, але потым, у сувязі са зменай сітуацыі ў краіне, дзейнасць руха амістаў была спынена. Узнавілася яна толькі ў 1950-х гадах. У. Вянгераў узнавіў прапаганду свайго праекта ў колах інтэрлінгвістаў, звяртаўся ён і да кіраўніцтва краіны. Нягледзячы на некаторую падтрымку, ў тым ліку і збоку ўладаў, рух амістаў так і не адрадзіўся ў ранейшым аб’ёме, а пасля смерці У. Вянгерава ў 1959 годзе спыніўся. У 1980-х гадах зноў узнікла цікаўнасць да гэтай мовы, членамі Свярдлоўскага эсперанта-гуртка былі праведзены даследаванні гісторыі. У шэрагу газет былі апублікаваныя артыкулы, даклады даваліся на лінгвістычных канферэнцыях. Былі знойдзены носьбіты мовы. але вывучэнне мовы вялося толькі як вывучэнне лінгвапраекта.

Алфавіт і чытанне

Алфавіт Амо створаны на аснове лацінскага.

• A-А
• B-Б
• C-Ц
• D-Д
• E-У
• F-Ф
• G-Г
• H-Х
• I-І
• J-Ж
• K-К
• L-Л
• M-М
• N-Н
• O-О
• P-П
• Q-Ч
• R-Р
• S-С
• T-Т
• U-У
• V-В
• X-Ш
• Y-Й ці Ь
• Z-З

У алфавіце 25 літар, якія адпавядаюць 25 гукам. Кожнай літары адпавядае адзін гук. У адрозненне ад эсперанта адсутнічаюць літары з дыякрытычнымі знакамі. Вельмі незвычайнай для эсперантоідаў асаблівасцю АМО з’яўляецца наяўнасць, акрамя лацінскага, свайго ўласнага алфавіта. Такім чынам, пісаць на АМО магчыма як у «міжнароднай», так і ў арыгінальнай транскрыпцыі. Націск у поўных асноўных словах прыпадае на перадапошнюю галосную літару (як і ў эсперанта).

Слоўнікавы склад

Большая частка слоўніка складаецца з раманскіх і германскіх каранёў, і таксама з інтэрнацыяналізмаў лацінскага паходжання. Ёсць невялікая колькасць слоў, запазычаных з славянскіх моў ці праз іх пасрэдніцтва.

Марфалогія і граматыка

Словы ўтвараюцца злучэннем каранёў і далучэннем да кораня канчаткаў, прэфіксаў (іх маецца 23) і суфіксаў (66). Назоўнік. Канчатак назоўнікаў у адзіным ліку — о, канчатковае о асноўных слоў можа не выкарыстоўвацца: saluto=salut. Націск пры гэтым застаецца. Канчатак вінавальнага склону — n, калі адсутнічае больш дакладнае указанне на аб’ект дзеі і пры гэтым дапаўненне стаіць наперадзе за дапаўняемае:petey len=petey le (прасіць яго); portey katon=portey kato (нясці ката); Але len petey, katon portey. Канчатак назоўнікаў у множным ліку — і: lomo-чалавек, lomi-людзі, xtono-камень, xtoni-камяні. Калі дзейнік і выказнік аднолькавыя, пры зваротным парадку словаў перад выказнікам ставіцца часціца yu: kavalo es zoo=yu zoo es kavalo (конь-жывёла). Прыметнікі. Канчатак прыметніка (паводле лікаў не змяняецца) -а. Актыўны дзеепрыметнік: -inta, -anta, -onta. Пасіўны дзеепрыметнік:-ita, -ata, -ota. Актыўны інфінітыў: -ey (libey- кахаць). Пасіўны інфінітыў -etu (libety быць каханым). Падчас увядзення нявызначанага накланення прызнакаў часу е пераходзіць у а (наст. час), і (мінулы час), о (будучы час). Mi volas lektay — Я хачу чытаць (зараз); Mi volas vuroj en Ameriko — я жадаю ў Амерыку (у будучым); Mi volis qeesiy — я хацеў прысутнічаць (у мінулым). Пры жаданні вызначыць у інфініціве дзеючую асобу, да канчатка дабаўляецца асабісты займеннік: Mi ziras lektayti — я жадаю, каб ты чытаў зараз; Laveymi мне мыць. Каб асоба вызначыць сувязь часоў, замест es магчыма ўжываць is (мінулы час), as (настаячы час), os (будучы час): Li es gaya — ён вясёлы (заўсёды, паводле характара); Otto es felqulo — Отта шчаслівы (заўсёды); Otto as felqulo — Отта шчаслівы (заўсёды). Параўнанне: plu… kam i malplu… kam: Su es plu bona, kam tuo. Найвышэйшая ступень: pley i malpley: Pley bona parko en urbo. Дзеясловы. Канчаткі дзеяслова: -is (мінулы час), -as (настаячы час), -os(будучы час). У выпадках, калі дзеяслоў мае ўласны змест, выкарыстоўваецца дзеяслоў esey: Mi esis en teatro — Я быў у тэатры. Канчатак загаднага склону — u. Пасіўная форма ўтвараецца дадаваннем -u да пасіўнай формы indikativo. Магчыма утварэнне imperativo таксама пры дапамозе esu і адпаведнага дзеепрыметніка. Kanto — пенне, kantu — пой(це), kantau — пой(це) зараз. Sendou letero — адпраў(це) ліст. Punity быць пакараным punitu — будзь(це) пакараным(і). Esu parlanta=parlau — гавары зараз. Умоўны склон: канчатак indikativo актыўных формаў замяняецца на -us, а пры дакладным вызначэнні часа — с захаваннем перад -us галосных a, i, o. Пасіўная форма ўтвараецца дабаўленнем -us да пасіўнай формы indikativo ці ўмоўнай звязкі us і пасіўным дзеепрыметнікам: Mi povus — Я змог. Se le prometius, le venaus — Калі ён паабяцаў бы (у мінулым), ён прыхадзіў бы (зараз). Donu ti monetin, mi axetus al ti vinon — Калі б ты даў мне грошай, я купіў бы цябе віна. Прыслоўі Канчатак прыслоўяў -е. Актыўныя дзеепрыметнікі: -inte, -ante, -onte. Пасіўныя дзеепрыметнікі: -ita, -ata, -ota. Lu tivas lamante-ён ідзе кульгаючы. Lavdate, ti rudijas-калі цябе хваляць, ты чырванееш. Займеннікі. Асабістыя займенікі (persona pronomi): mi я, ti ты, li (агульны займеннік 3 асобы), le ён(займеннік мужчынскага роду), lu яна (займеннік жаночага роду), lo яно (сярэдняга роду, гэта значыць дзеля неадушаўлёных рэчаў), ni мы, vi вы, zi яны (агульны), lei яны (мужчын.), lui яны (жан.), loi яны (неадуш.). Падчас сяброўскага звароту да займенніка дадаецца канчатак -у: tiy ты. Дзеля адлюстравання пачцівасці да пачатку дабаўляецца bi: biti ён bile яго. Безасабовы займеннік -on: on parlas гавораць. Зваротны -si. Лічэбнікі 0 nul, 1 un, 2 du, 3 tri, 4 kvar, 5 kvin, 6 sis, 7 sep, 8 ok, 9 nay, 10 dek, 11 unoun, 12 unodu, 20 dudek, 29 duonau, 200 ducent, 900 naucent.

Узор тэксту

Узор тэксту (з Гогаля, «Вечары на хутары каля Дзіканькі»): Qarma es luvo Dnipr, kany as kalmo, kanu libere, legate ripigas li inter boski te monti sianakvan plenega.Nik ekmovetas, nik raketetas: ti garas — qa tivas ot ne tivas lia largajo majesta, te es semblas, ke tuta li es muldita dal vitro te ke blua spegula voyo nemezurebla sur largo, senfina sur longo, serpenta — lijas in verda mondo. Tany es plage al zolo termega cirgarey de alto te plonjey dadi en matermo del akvo vitrala, te -al qeborta boski klare revidey sin en luvo. Verdelokvai! Zi trupijas kune kun kampa fyori al akvi, sin klininte garas en zi, te nefiqgaras, te ridetas al zi, te salutas zin, livante per branxi; en mildo je del Dnipro zi ne vidas lin, rara birdo alflugos ji mido del Dnipro. Mayesta! Ne estas sur geo luvo, ku egalas al li! Qarma es Dnipro te in terma leta nokto, kany tutkio dormas: te lomo, te besto, te birdo — te nur Dio sole bimayste observas qielo te teron te bimiste pokskuas sia manton. De la manto sutat steli; steli flamas te lumas sop mondo te tutkiu samtempe refiguras en Dnipro. Tutkiun zin tenas dnipr in sia malerta zeno; nik un forflugos de li — forsr nur etingos sur qielo. Nera bosko, semtita per dormanta korniki, te deantike brehita monti, sin alklininte, provas kovrey lin per zia longa ombri, — te vane! Nikuo esas in la mondo, ku povus tutkovrey Dnipron.

Спасылкі

• Кароткая інфармацыя аб мове АМО(недаступная спасылка)
• Halina Gorecka «Omo, la lingvo de homo» La ondo de Esperanto, 2010-12 эляктронная версія Архівавана 21 снежня 2010.
• Дуличенко А. Д. Проекты всеобщих и международных языков (Хронологический индекс от II до XX века) // Interlinguistika Tartutiensis. — Вып. 5. — Тарту, 1988. С. 126—161.