Lutowiska (gmina)
49°15′N 22°42′E/49,251111 22,695833| gmina wiejska | |||||||
.jpg?lang=pl)
| |||||||
| Państwo | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||
| Powiat | |||||||
| TERC |
1801052 | ||||||
| Siedziba | |||||||
| Wójt |
Janusz Krupa | ||||||
| Powierzchnia |
475,85 km² | ||||||
| Populacja (30.06.2016) • liczba ludności |
| ||||||
| • gęstość |
4,4 os./km² | ||||||
| Nr kierunkowy |
13 | ||||||
| Kod pocztowy |
38-713, 38-714 | ||||||
| Tablice rejestracyjne |
RBI | ||||||
Adres urzędu: Lutowiska 1438-713 Lutowiska | |||||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||||
| |||||||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||
| 49°15′N 22°42′E/49,251111 22,695833
| |||||||
| Strona internetowa | |||||||
| Biuletyn Informacji Publicznej | |||||||
Lutowiska (1952–1954 gmina Szewczenko) – gmina wiejska w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim. Najbardziej na południe wysunięta gmina w Polsce. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie krośnieńskim.
Siedziba gminy to Lutowiska. Jest to jedna z największych gmin w Polsce (7. miejsce według powierzchni), a jednocześnie mająca najniższą gęstość zaludnienia.
Według danych z 30 czerwca 2004[5] gminę zamieszkiwało 2221 osób. Dla porównania, w 1931 gminę zamieszkiwało 18 491 osób[6].
Tereny współczesnej gminy Lutowiska są miejscem akcji powieści autorki książek dla dzieci Marii Kownackiej pt.: „Na tropach węża Eskulapa”.
Historia
[edytuj | edytuj kod]1934–1939
[edytuj | edytuj kod]Gminę zbiorową Lutowiska utworzono 1 sierpnia 1934 roku w województwie lwowskim, w powiecie leskim, z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Krywka, Lutowiska, Skorodne, Smolnik ad Lutowiska i Żurawin[7]. Gminy te przekształcono 17 września 1934 w 11 gromad (sołectw) gminy Lutowiska[8].
1939–1941
[edytuj | edytuj kod]Po wybuchu II wojny światowej granica niemiecko-sowiecka przedzieliła gminę wzdłuż Sanu. Zasadnicza część gminy Lutowiska przeszła pod okupację radziecką, gdzie została zniesiona 17 stycznia 1940 i włączona do nowo utworzonego tam rejonu ustrzyckiego w obwodzie drohobyckim[9]. Jedynie południowe lewobrzeżne części gromad Smolnik ad Lutowiska i Żurawin znalazły się pod okupacją niemiecką, wchodząc w skład gminy Stuposiany w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie[10].
1941–1944
[edytuj | edytuj kod]Rejon ustrzycki przestał istnieć wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 obszar dawnej gminy Lutowiska wszedł w skład Generalnego Gubernatorstwa i utworzonego tam nowego dystryktu Galicja, gdzie odtworzono gminę Lutowiska w jej oryginalnych granicach. 15 listopada 1941 gminę Lutowiska włączono do powiatu sanockiego w dystrykcie krakowskim[11].
W 1943 roku gmina Lutowiska liczyła 4194 mieszkańców (1225 w Lutowiskach, 440 w Krywce, 1129 w Skorodnem, 592 w Smolniku i 808 w Żurawinie)[12].
1944–1952
[edytuj | edytuj kod]Latem 1944 przywrócono ponownie granicę na Sanie po zajęciu wschodnich terenów przez Armię Czerwoną, włączając ponownie prawie cały obszar gminy Lutowiska do reaktywowanego 31 lipca 1944 rejonu ustrzyckiego w ZSRR. Podział obszaru zniesionej gminy Lutowiska na Sanie zamanifestował się identycznie jak w latach 1940–41[13]. W ZSRR nazwę Lutowisk zmieniono na Szewczenko, a dawny obszar gminy podzielono na cztery rady wiejskie[14]:
- rada wiejska Skorodne (Скородненська сільська рада) – wieś Skorodne (Скородне);
- rada wiejska Smolnik (Смільницька сільська рада) – wieś Smolnik (Смільник);
- rada wiejska Szewczenko (Шевченківська сільська рада) – wieś Szewczenko (Шевченкове);
- rada wiejska Żurawin (Журавнянська сільська рада) – wieś Żurawin (Журавна), chutor Krywka (Кривка).
1952–1954
[edytuj | edytuj kod]W wyniku włączenia do Polski z ZSRR w grudniu 1951 prawie całego rejonu ustrzyckiego w ramach umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951, obszar ten przekształcono w nowy powiat ustrzycki z siedzibą w Ustrzykach Dolnych[15].
1 stycznia 1952 w powiecie ustrzyckim w woj. rzeszowskim reaktywowano dawną gminę Lutowiska, jednak pod radziecką nazwą Szewczenko. Jej obszar zwiększył się równocześnie o wyłączone z ZSRR gromady Chmiel (należący przed wojną do gminy Zatwarnica) i Dwerniczek (należący przed wojną do gminy Stuposiany)[16]. Jedynym obszarem przedwojennej gminy Lutowiska który nie wszedł w skład Polski był jej górski skrawek na południe od Krywki, na wschód od Żurawina i na północ od rezerwatu Zakole, położony wewnątrz specyficznego zakola granicy państwowej (49°14'03,7"N 22°44'38,9"E). Znajduje się tam obecnie skupisko kilku odizolowanych domów o nazwie Liskowatce (Лісковатці), przynależących administracyjnie do Boberki.
Ponadto nowy powiat ustrzycki zmodyfikowano, dołączając do niego części powiatów leskiego i przemyskiego. Do gminy Szewczenko dołączono w związku z tym obszary dwóch zniesionych gmin z powiatu leskiego, położnych na samym jego południu (po czym gmina Szewczenko stała się zarazem najdalej na południe wysuniętą gminą Polski)[17]:
- gmina Tarnawa Niżna[18] – obręby Beniowa, Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sianki, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna (Beniowa i Sianki należały przed wojną do gminy Sianki w powiecie turczańskim);
- gmina Stuposiany – obręby Berehy Górne, Bereżki, Caryńskie, Dwernik, Nasiczne, Procisne, Stuposiany, Ustrzyki Górne i Wołosate.
1 lipca 1952 gmina Szewczenko w dalszym ciągu nie została podzielona na gromady[19]. Doszło do tego 29 września 1952, kiedy obszar odzyskany od ZSRR podzielono na cztery gromady[20]:
- Szewczenko (wieś Szewczenko i przysiółek Krywka, 2008 ha);
- Skorodne (wieś Skorodne, 2352 ha);
- Smolnik (wieś Smolnik i przysiółek Żurawin, 1178 ha);
- Chmiel (wieś Chmiel i przysiółek Dwerniczek, 1941 ha).
Na uwagę zasługuje, że gromady utworzono wyłącznie na bazie miejscowości odłączonych od ZSRR. Mimo włączenia do gminy Szewczenko dwóch sąsiednich gmin (Tarnawa Niżna i Stuposiany), nie utworzono na obszarze żadnej z nich ani jednej gromady. Spowodowane to było kompletnym spaleniem i wyludnieniem tych miejscowości pod koniec wojny i po jej zakończeniu, w tym w toku walk z UPA. Zachowano jednak oryginalny podział obszaru na obręby ewidencyjne w granicach (i o nazwach) dawych gmin katastralnych (gromad), które później stopniowo zaludniano, tworząc nowe miejscowości i sołectwa[21].
Gminę Szewczenko zniesiono 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin[22]. Jej obszar wszedł w skład nowej gromady Szewczenko o tych samych granicach co dawna gmina. Była to zarazem największa, a także najdalej na południe wysunięta gromada Polski[23]. 27 czerwca 1957 nazwę Szewczenka (i gromady) zmieniono na jego pierwotną nazwę – Lutowiska[24].
1973–
[edytuj | edytuj kod]Gminę wiejską Lutowiska reaktywowano 1 stycznia 1973 w powiecie bieszczadzkim w woj. rzeszowskim w związku z kolejną reformą administracyjną[25]. Gmina objęła[26]:
- 4 sołectwa: Chmiel, Dwernik, Lutowiska i Stuposiany;
- 23 obręby ewidencyjne: Beniowa, Berehy Górne, Bereżki, Bukowiec, Caryńskie, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Hulskie, Krywe, Krywka, Łokieć, Nasiczne, Procisne, Sianki, Skorodne, Smolnik, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna, Ustrzyki Górne, Wołosate, Zatwarnica i Żurawin.
Nowa gmina Lutowiska objęła obszar zupełnie inny niż w jej pierwotnej odsłonie, a w jej skład weszły miejscowości należące przed wojną do:
- gminy Sianki w powiecie turczańskim – Beniowa i Sianki;
- gminy Tarnawa Niżna w powiecie turczańskim – Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna.
- gminy Lutowiska w powiecie leskim – Krywka, Lutowiska, Skorodne, Smolnik i Żurawin;
- gminy Stuposiany w powiecie leskim – Berehy Górne, Bereżki, Caryńskie, Dwerniczek, Dwernik, Nasiczne, Procisne, Stuposiany, Ustrzyki Górne i Wołosate;
- gminy Zatwarnica w powiecie leskim – Chmiel, Hulskie, Krywe i Zatwarnica (miejscowosci Hulskie, Krywe i Zatwarnica to jedyne, które po raz pierwszy znalazły się w granicach gminy Lutowiska, ponieważ po zniesieniu gminy Zatwarnica w 1952 roku, należały w latach 1952–1954 do gminy Polana).
1 czerwca 1975 roku gmina znalazła się w nowo utworzonym woj. krośnieńskim[27].
Od 1999 w powiecie bieszczadzkim w nowym województwie podkarpackim.
Struktura powierzchni
[edytuj | edytuj kod]Według danych z roku 2017[28] gmina Lutowiska ma obszar 475,6 km², w tym:
- użytki rolne: 11%
- użytki leśne: 82%.
Gmina stanowi 41,81% powierzchni powiatu.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Dane z 31 grudnia 2017 roku[28]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| populacja | 2077 | 100 | 1030 | 49,6 | 1047 | 50,4 |
| gęstość zaludnienia (mieszk./km²) |
4 | 2,1 | 1,9 | |||
- Piramida wieku mieszkańców gminy Lutowiska w 2014 roku[29].
Jednostki pomocnicze
[edytuj | edytuj kod]| Nazwa jednostki | Ludność (2021)[30] | Miejscowości wchodzące w skład jednostki[31][2] |
|---|---|---|
| sołectwo Chmiel | 145 | Chmiel |
| sołectwo Dwernik | 280 | Caryńskie, Dwernik (Za Sanem), Dwerniczek, Nasiczne |
| sołectwo Lutowiska | 798 | Lutowiska (Krywka, Posada Dolna, Posada Górna), Skorodne |
| sołectwo Smolnik | 181 | Smolnik, Żurawin |
| sołectwo Stuposiany | 360 | Beniowa, Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Muczne, Procisne, Pszczeliny, Sianki, Sokoliki, Stuposiany, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna |
| sołectwo Ustrzyki Górne | 168 | Bereżki, Brzegi Górne, Ustrzyki Górne, Wołosate |
| sołectwo Zatwarnica | 211 | Hulskie, Krywe, Zatwarnica (Sękowiec, Suche Rzeki) |
Honorowi obywatele Gminy Lutowiska
[edytuj | edytuj kod]
(Na podstawie materiału źródłowego[32])
- Jerzy Janicki
- Krystyna Czechowicz-Janicka
- Elżbieta Dzikowska
- Stanisław Adamczak
- Jerzy „Baryła” Nowakowski
- Jan Pochyła
- Zygmunt Sosnowski
- Alicja Wosik
- Renata Machnik
- Jan Węgrzyniak
Sąsiednie gminy
[edytuj | edytuj kod]Cisna, Czarna. Gmina graniczy ze Słowacją i Ukrainą.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 4 [dostęp 2022-05-20]
- ↑ a b Uchwała nr XXXVII/199/2022 Rady Gminy Lutowiska z dnia 24 maja 2022 r. w sprawie uchwalenia Statutu Gminy Lutowiska (Dziennik Urzędowy Woj. Podkarpackiego z dnia 3 czerwca 2022 r., poz. 2260)
- ↑ Urząd Statystyczny w Rzeszowie
- ↑ Materiały do pobrania - Bieszczady Wysokie :: Gmina Lutowiska [online], www.lutowiska.pl [dostęp 2024-09-23].
- ↑ Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast. GUS. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
- ↑ Regiony wyludniające się w Polsce str. 67
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 595
- ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 101
- ↑ Хроніка за 17 січня 1940 року на сайті Інститут історії України НАН Україн
- ↑ Gemeindekarte des Generalgouvernements für die besten polnischen Gebiete (1940).
- ↑ Dekret o zmianie granic Starostw Powiatowych i Związków Gmin w Okręgu Krakau, z dnia 3 listopada 1941 r. (Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa z dnia 30 listopada 1941 r., Krakau, Nr. 111, str. 659)
- ↑ Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG.
- ↑ 1944 рік в історії (history.org.ua)
- ↑ NBUV
- ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 446
- ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 448
- ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 448
- ↑ W odniesieniu do przedwojennej gminy Tarnawa Niżna, jedynie Szandrowiec odpadł w 1944 roku do ZSRR.
- ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
- ↑ Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. 1952, nr 12, poz. 55
- ↑ GUS. Statystyczna charakterystyka miejscowości w gromadach: pow. Ustrzyki Dolne, woj. rzeszowskie (1971)
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
- ↑ Uchwała Nr 35/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu ustrzyckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)
- ↑ M.P. z 1957 r. nr 51, poz. 322
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312
- ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972, Nr 16, Poz. 193).
- ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 19
- ↑ a b Gmina Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2019-12-30], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Gmina Lutowiska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-03-16], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Raport o stanie gminy Lutowiska za 2021 r., s. 5-6
- ↑ Rejestr TERYT. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2023-05-10].
- ↑ Uhonorowani przez gminę. lutowiska.pl. [dostęp 2016-10-04].
