Sakana
- Artikulu hau Nafarroa Garaiko eskualde eta haranari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Sakana (argipena)».
| Sakana | |
|---|---|
 Euskal Herria | |
.svg?lang=eu)  | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Nafarroa Garaia |
| Udalerriak | 16 (lista ikusi) |
| Eskualdeburua | Altsasu |
| Herri handiena | Altsasu |
| Izen ofiziala | Sakana |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°54′23″N 2°02′45″W / 42.9065°N 2.0457°W |
| Azalera | 305 km² |
| Garaiera | 415-1494 metro |
| Distantzia | 51,9 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 20.367 (2022:  94) |
| Dentsitatea | 66,78 biztanle/km² |
| Datu gehigarriak | |
| Sorrera | 2019ko otsailaren 6an |
Sakana[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Eskualde hau herrialdearen ipar-mendebaldean dago, Aralar, iparraldean, eta Urbasa eta Andimendi mendilerroen artean hedatzen den korridore naturalean, hegoaldean, mendebaldetik ekialdera Arakil ibaiak zeharkatzen duena. Hiru haranetan banatuta dago: Burunda, Aranatzaldea eta Arakil.
16 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 20367 biztanle eta 305 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 6,55 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Errotz dagoen itsas mailaren gaineko 415 metrotik Beriain mendiaren 1494 metrora arteko altuera du.
Eskualdeburua Altsasu da.
Izena
Sakana beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Barranca
Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Sakana.[1]
Etimologia
Eskualdeak esanahi gardena du, Burundako euskaraz sakan hitzak haran, ibar esan nahi baitu.[2] Horrela, Arabako Harana haranarekin edo Okzitaniako Aran haranarekin gertatzen den gauza bera gertatzen da, non toponimoa berez pleonasmoa edo tautoponimoa den.
Gauza bera gertatzen da gaztelaniaz, Barranca forma ez-ofiziala erabiltzen baitu. Nafar erromantzez erabiltzen den izena da, gero gaztelaniak hartu zuena, eskualdean duela 500 urte baino gutxiagotik hitz egiten den hizkuntza baita. Arrazoi beragatik, ohikoa da gaztelaniaz ere la Sakana bezala ezagutua izatea, nahiz eta gaztelaniazko artikuluarekin, azken -a artikulua jada artikulu bat dela kontuan hartu gabe. Erromantze izena jatorrizko euskararen hitzez hitzeko itzulpena da, baina konotazio handiarekin.
Geografia
Sakana haran bat da, eta haren geografia izaera horrek mugatzen du. Udalerri gehienek ipar-hegorako norabidea dute, hau da, mendatetik mendatera. Norabide honetan luzeak dira, baina ekialde-mendebalde norabidean txikiak.
Harana bera zabala eta laua da Arakil ibaiaren lasaiguneetan, baina alderik alde 500etik 1000 metroarteko desnibelak ditu, nabarmendi gainera Uharte Arakilen dauden ipar eta hegoalderako profilak, Aralar eta Andimendi mendilerroen puntekin.
Mugakideak
 |
Gipuzkoa | Larraun-Leitzaldea |
| |
| Araba | 
|
Iruñerria (Ibarrak) | ||
| ||||
| ||||
| Estellerria |
Sakana eskualdeak Larraun-Leitzaldea eskualdea du muga iparekialdean. Ekialdean Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdea. Hegoaldean, Estellerria eskualdearekin muga egiten du. Iparraldean, Gipuzkoako lurraldearekin egiten du muga eta mendebaldean Arabakoarekin.
Inguru naturala
Eskualdea Euskal Herriko arkuan dago. Eskualde honen konfigurazio berezia dela eta, bere lurralde osoa honako mendikate hauen artean dago::
- Altzaniako mendilerroa
- Andiako mendilerroa
- Aralarko mendilerroa
- Ataun-Burundako mendilerroa
- Ergako mendilerroa
- Oskiko mendilerroa
- Urbasako mendilerroa
Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:
Sakanan Arakilera batzen diren erreketako batzuk honako hauek dira: bere ezkerretik Uzkullu, Sandindegi eta Urrunizur eta eskuinetik Zurkillo, Zubiarte, Leziza eta Txarruka errekak.
Geomorfologia
Sakana eskualde menditsua da. Bere muga naturalak ere mendiak dira. Honela Hegoaldean Urbasako mendilerroak egiten du muga Ziordiatik Etxarri-Aranatzera eta ondoren Andia mendilerroak Ergoienetik Arakila.
Iparraldean Altzaniako mendiak daude Ziordiatik Altsasura, Aizkorriko mendilerroaren hegoaldeko aldea direlarik. Altsasutik Irurtzunera Aralarreko mendilerroak egiten du muga iparraldean.
Zentruan Andia mendilerroak duen punturik altuena kokatzen da, Beriain mendia hain zuzen ere, 1494 metrorekin. Horrek harana bitan zatitzen du, hegoaldean Ergoiena geratzen delarik eta iparraldean Arbizutik Irurtzunera doazen herriak.
Mendi horien guztien altuera minimoa 1000 metro da, eta harana bera 500 metroko garaieran dago batez beste. Horrenbestez, gune menditsua dela esan daiteke, kilometro gutxian altuera alde handiak baititu.
Funtsean, marga mikazeo ilunez osatutako lurrez osatuta dago, buztin-ferruginezko nodulu ugarirekin, eta noizean behin hareharriak eta margokareharriak tartekatzen dira. Ondoren, Goi Kretazeoko marga eta margokareharrizko formazio bat dago, eta horren oinarria tarte batean dago irudikatuta. Tarte horretan, marga eta marga-kareharrizko sekuentziak ikusten dira, lodiera txikikoak eta erregulartasun handikoak. Eremu laua da, gutxi gorabehera, eta andel kuaternarioek (glazisak, terrazak) estaltzen dute, non soroak finkatzen diren.[3]
Klima
Eskualde honetako klima nahiko antzekoa da herri guztietan, guztiak bailara erdian baitaude, Arakil ibaiaren inguruan. Horregatik, ez dago alde handirik. Ohikoa da urteko zatirik handienean behe-lainoa sortzea; beraz, haranaren beheko aldeak lainopean geratzen dira, baina gailurrak ez. Normalean, behe-lainoa eguerdirako argitzen da egun gehienetan, baina egun osoan iraun dezake, bereziki abenduan.
Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Altsasu, Etxarri Aranatz eta Irurtzun.
 Datu klimatikoak (Altsasu, 1913-2022) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 24.0 | 25.0 | 29.0 | 33.0 | 39.0 | 38.0 | 40.0 | 35.0 | 28.5 | 22.5 | 17.5 | 40.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.6 | 9.8 | 13.2 | 15.4 | 19.2 | 22.8 | 25.0 | 25.6 | 22.1 | 17.6 | 11.9 | 9.1 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.1 | 5.6 | 8.4 | 10.4 | 13.9 | 17.2 | 19.3 | 19.7 | 16.5 | 13.0 | 8.4 | 5.7 | 12.0 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.7 | 1.5 | 3.6 | 5.5 | 8.6 | 11.7 | 13.7 | 13.8 | 11.0 | 8.5 | 4.9 | 2.3 | 7.2 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -10.0 | -9.0 | -11.0 | -3.0 | -1.0 | 3.0 | 4.5 | 6.0 | 1.5 | -3.0 | -7.0 | -11.5 | -11.5 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 154.5 | 137.8 | 132.2 | 114.6 | 100.5 | 66.7 | 42.0 | 41.6 | 71.8 | 112.1 | 175.5 | 146.2 | 1295.6 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 80.7 | 73.5 | 70.0 | 60.0 | 59.0 | 57.4 | 58.5 | 50.7 | 54.0 | 66.0 | 86.0 | 104.0 | 104.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 16.6 | 14.3 | 14.2 | 15.7 | 14.0 | 9.8 | 8.7 | 8.7 | 11.3 | 13.9 | 16.3 | 16.0 | 159.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.0 | 3.1 | 1.7 | 0.6 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.5 | 1.8 | 9.7 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Etxarri Aranatz, 1992-2022)
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.9 | 23.4 | 27.3 | 31.7 | 34.3 | 38.6 | 40.9 | 41.0 | 36.0 | 29.3 | 23.8 | 18.7 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.3 | 10.7 | 14.1 | 16.2 | 20.1 | 23.8 | 26.1 | 27.0 | 23.3 | 19.0 | 12.7 | 9.8 | 17.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.0 | 5.7 | 8.3 | 10.2 | 13.7 | 17.0 | 19.0 | 19.4 | 16.2 | 13.0 | 8.2 | 5.6 | 11.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.1 | 1.1 | 2.9 | 4.6 | 7.5 | 10.7 | 12.6 | 12.9 | 10.0 | 7.8 | 4.2 | 1.7 | 6.4 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -12.0 | -9.6 | -12.3 | -4.4 | -2.4 | 1.5 | 2.5 | 2.2 | 0.0 | -2.6 | -8.9 | -13.5 | -13.5 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 146.6 | 122.5 | 119.8 | 104.6 | 87.7 | 66.0 | 35.0 | 38.8 | 58.7 | 102.4 | 175.4 | 150.8 | 133.7 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 95.6 | 74.4 | 68.5 | 83.3 | 55.7 | 58.4 | 42.6 | 42.5 | 70.3 | 78.5 | 133.7 | 81.8 | {{{year precipitation max}}} |
| Hezetasuna (%) | 82.8 | 78.4 | 73.5 | 73.3 | 73.8 | 74.3 | 73.9 | 72.8 | 75.9 | 79.0 | 83.0 | 84.3 | 77.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Irurtzun, 1975-2022)
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.5 | 23.0 | 26.0 | 30.0 | 33.5 | 40.5 | 39.0 | 40.5 | 36.5 | 30.0 | 23.0 | 18.5 | 40.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.5 | 11.1 | 14.6 | 16.7 | 20.5 | 24.5 | 26.8 | 27.3 | 23.7 | 18.9 | 13.0 | 10.1 | 18.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.8 | 6.5 | 9.3 | 11.2 | 14.7 | 18.4 | 20.6 | 20.9 | 17.7 | 14.0 | 9.1 | 6.3 | 12.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.0 | 1.9 | 4.0 | 5.7 | 8.9 | 12.2 | 14.3 | 14.5 | 11.7 | 9.0 | 5.2 | 2.6 | 7.7 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -8.0 | -9.0 | -3.0 | -0.5 | 2.5 | 6.5 | 5.5 | 1.0 | -2.5 | -7.0 | -12.0 | -12.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 147.2 | 122.9 | 117.0 | 114.2 | 78.7 | 60.3 | 41.2 | 37.4 | 69.5 | 95.6 | 168.1 | 146.9 | 1198.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 91.7 | 71.4 | 86.6 | 75.3 | 63.5 | 51.1 | 97.4 | 58.4 | 80.2 | 68.5 | 99.2 | 90.0 | 99.2 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[6] | |||||||||||||
Banaketa
Banaketa tradizionala
Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek, mendebaldetik ekialdera:
Dena den, Altsasu, Etxarri Aranatz edo Uharte Arakil bezalako herri garrantzitsuek "hiribildu" estatusa izan zuten, eta, beraz, eskumen horietako batzuk bereizita zituzten, baina ez geografikoki eta kulturalki eremu horietan egoteari utzita.
Udalerriak
Sakana eskualdea 16 udalerritan banatuta dago, honako hauek:
| Udalerria | Biztanleria (2023) | Azalera (km²) | Dentsitatea (bizt/km²) | Udalburua |
|---|---|---|---|---|
 Altsasu
|
7590 | 26,8 | 283,21 | Altsasu |
 Arakil
|
987 | 52,4 | 18,84 | Itsasperri |
 Arbizu
|
1126 | 14 | 80,43 | Arbizu |
 Arruazu
|
119 | 5,7 | 20,88 | Arruazu |
 Bakaiku
|
343 | 11,7 | 29,32 | Bakaiku |
 Ergoiena
|
380 | 41,81 | 9,09 | Lizarraga |
.svg?lang=eu){kind=small} Etxarri Aranatz
|
2521 | 33 | 76,39 | Etxarri Aranatz |
 Irañeta
|
165 | 8 | 20,63 | Irañeta |
| Irurtzun
|
2316 | 3,5 | 661,71 | Irurtzun |
| Iturmendi
|
418 | 10 | 41,8 | Iturmendi |
 Lakuntza
|
1297 | 11,03 | 117,59 | Lakuntza |
| Olatzagutia
|
1483 | 19,6 | 75,66 | Olatzagutia |
 Uharte Arakil
|
806 | 38 | 21,21 | Uharte Arakil |
| Urdiain
|
638 | 15,37 | 41,51 | Urdiain |
| Ziordia
|
352 | 14,22 | 24,75 | Ziordia |
| Biztanleria udalerrika | Bilakaera azken 10 urteetan |
|---|---|
 |
 |
|
|
Herriak
2020an gutxienez biztanle 1 zuten 30 biztanlegune daude eskualdean:
Historia
Sakanak duen komunikabide-garrantzia handia da. Hori dela eta gertakari historikoz beteriko eskualdea izan da.
Historiaurrea
Urbasa eta bere inguruetan hainbat aurkikuntza egin dira, batez ere Koskobilo, Ataba eta Oroben. Gainera hainbat trikuharri aurki daitezke. Koskobilo gaur egun harrobi batek suntsitu du, baina bertan bifaz, gezi-puntak eta bestelako tresnak aurkitu ziren.
Honakoak dira Sakanan aurki daitezkeen monumentu megalitikoak[7]
- Ziordia
- Auntz-etxe
- Saratxakolegi
- Ziordia
- Urdiain
- Intxuspe
- Portuzargaine
- Intxusburu
- Beotegi
- Igaratza
- Etxarri-Aranatz
- Uharte-Arakil
- Artzabal
- Otsopasaje
- Luperta
- Zubeinta
- Irañeta
- Aranzadi
- Panplonagaine
- Armendia
- Altsasu
- Blankaleku
- Munaan I eta II
- Urbasa
- Amorkora
- Kañada
- Arteko Saroa
- Puerto Viejo
- Santa Marina
- Etxarriko Portugaña
- Obats
- Iturmendi
- Aralar
- Arriolatz
- Garrastita
- Zeontxa
- Maantza
- Obioneta
- Trikuharri
Antzinaroa
Iruñetik Iruña-Veleiara doan bidean gune garrantzitsua zen, Ager eta Saltusaren arteko mugan kokatzen baitzen Sakana. Galtzada honek Bordele eta Astorga batzen zituen, Novenpopulaniatik pasaz. Galtzada honek, Iter-XXXIV deitua, Iberiar penintsulako hornigaiak, zergak eta K.o. II. menderarte meatzetako zilarra ere Britaniako eta Germaniako mugetan zeuden soldaduen kanpamentutara bideratzea zuen helburu. Aldi berean Iberiar penintsula iparraldeko lurraldea egituratzen zuen. Uharte Arakilgo Zamartzeko monasterioan eta bere inguruetan erromatarren mansio bat egon zen, Araceli izenarekin. Mansio hauek ostatu gisakoak ziren galtzada erromatarretan, aldi berean posta zerbitzu inperialaren sarean zaldien aldaketa egiteko puntu bezala ere funtzionatzen zuten. Araceli-ko kasuan mansio-aren inguruan herrigune bat sortu zela erakutsi du arkeologiak, IV. mende hasieran nolabaiteko suntsiketa bat jasan zuelarik. Dena den V. menderarte egon zen populatuta. Azken gune honetan, Olaztin eta Etxarri Aranatzen Goi Inperioko (K.o. I-II. mendeak) erromatar inskripzio batzuk topatu dira, bertan entitate txikiko gune populatuak egongo zirenaren seinale.
V. mendean Erromatar Inperioaren galerak eragindako hainbat faktorek ere eragina izan zuten Sakanan. K.o. 409an herri barbaroak (suebo, bandalo eta alanoak) penintsulara Pirineotatik sartzean, Sakanatik igaro ziren hegoalderako bidean. 443an Bagauda aracelitar batzuk aipatzen dira, badira Araceli sakandarrarekin batu nahi dutenak, baina komunitate zientifikoaren gehiengoak hauek Corella inguruko Araciel Erdi Aroko herri hustuan kokatu ditu, aukeraketa honek gainontzeko Hispaniako bagauden ekintzen testuinguruarekin lotura handiago erakutsiz.
Uharte Arakilgo Zamartze monastegiaren inguruan zabaldu den aztarnategian merobingiarren txanpon bat topatu da, K.o. VII. mendekoa.
Erdi Aroa
Ohiturak dioenez, Altsasuko San Pedro baselizan Nafarroako lehenengo erregea, Abartzuza eta Ameskoetako Jauna Gartzia Ximenez koroatu zuten. Hori dioen idatzi bat dago baselizako sarreran. Hala ere, sinesmen hau ez da oso fidagarria eta badirudi kondaira bat baino ez dela. Dena den, gertakari honek aukera handiak eman zizkion Aro Modernoan hainbat onura edukitzeko. Idazki horren arabera 717ko urtarrilaren 20an gertatu zen eta Iruñeko Apezpikua eta 600 aitoren seme agertu ziren. Gregorio II.a aita santuak, erregetza hori abuztuaren 30ean onartu zuen bulda baten bidez.
1194 eta 1234 Antso Azkarrak foruak eman zizkion Irañetari eta Urruntza izeneko herriko jendeak osatu zuen herria.
1208an Burundako biztanleei Guardiako forua eman zien Antso Indartsuak, aukera handiak ematen zituena. Ura erabiltzeko, epaiketa justu bat edukitzeko edo euren etxera norbait sartuta hiltzen bazuten isun bat bakarrik ordaintzeko eskubidea ematen zien besteak beste. 1336an berrezarri zen forua, zegoen kopia Aguraingo biztanleek erre baizuten Altsasuko eliza erre ondoren. 1375an Karlos III.a erregeak berriro eman zien forua.
1210ean Irurtzun, Izurdiaga, Satrustegi, Ihabar eta Irañetari forua eman zien Antso Indartsuak. 1365ean Karlos II.a Nafarroakoak Aginart izeneko lekua saldu zien Ihabartarrei eta 1398an Ilarrazu erosi zioten Karlos III.ari
1312an Nafarroa Arabako gaizkileengandik babesteko Etxarri Aranatz eraiki zen, aurretik zegoen Aranatzaldea herriko biztanleek populatu zutelarik. 1351an herria eraikia zegoen eta urte horretan herria fortifikatzeko obrak hasi ziren, baina 1396an beharrezkoa ez zela erabaki zuten.
1377an Nafarroako Erregeak Urizko Rodrigori Arruazu kendu eta Arellanoko Juan Ramirezi eman zion. 1394an Irañetari Zabal eta Torrino izeneko lurrak eman zizkien erregeak.
1378an Etxarri-Aranazko dorrea gaztelarrek hartu zuten eta 1.500 florin lapurtu. 1388an Karlos III.a Nafarroakoak Etxarriko elizako zergak Baionako apezpikuari eman zizkion.
1415ean Oyan Ederraren jaurerritik Arbizu sortu zuen Sarako Lope Gilek. Urte horretan bertan Arakil eta Irurtzun artean nonbait zegoen Agitako gaztelua erori zen eta izen bereko herria hustu.
XV. mendearen lehen herenean Gaztela eta Nafarroaren arteko gerrak zirela eta, Gipuzkoarrek Sakana osoko hainbat leku erre zituzten. 1431n erregeak zergak jaitsi zizkien herri hauei jasotako kalteak konpon zitzaten.
1462an Juan II.ak Ziordiako Lanzarot aitonsemeari eman zion eskumena inpostuak jasotzeko. Inpostu horiek gailurdea izena zuena zen eta gainera Ziordian zegoen bidesariko dirua jasotzeko eskubidea eman zion. 1498an Labriteko Juanek gailurdea zerga betirako kendu zien Burundako biztanleei.
1467an Irañetan sortzen zituen zergak Navazeko Pedrori eman zizkioten.
Aro Modernoa
1500. urtean Nafarroako erregeek Ergoiena Etxarri-Aranatzetik bereizi zuten. Honek iskanbilak sortu zituen herriek partekatzen zituzten santuen prozesioak zirela eta, baina epaileek elkarrekin egin behar zituztela erabaki zuten, janaria erdibana jarriz. Ergoienaren bereizte honetan, jada udalerria osatzen duten hiru herrien artean liskarrak hasi ziren zerga arazoengatik.
Nafarroako konkistaren pasarte garrantzitsuak gertatu ziren Sakanan. Honela 1512ko uztailaren 21an Gaztelako gudarosteek Etxarri-Aranatz konkistatu zuten eta hurrengo egunean Uharte-Arakil. Gaztelarrak Aguraindik sartu ziren eta Luis Beaumontekoa Leringo kondea izan zen tropen buru. Honek Sakanako herriak ez suntsitzeko eskatu zuen eta Iruñeara sartu aurretik Uharte Arakilen egon ziren gotortuak. 1512an Ozkiako igarolekuan erronkariarrek eta gaztelarrek eginiko guduari Irurtzungo gudua ere deitzen zaio.
1568an Arbizuko 49 etxe erre ziren.
1575an inkisizioak sorginkeriaren aurkako prozesuak hasi zituen, bereziki Ziordia eta Urdiainen. Azken herri honetan Maria Martiz izeneko emakume bat deserriratu zuten. Urte batzuk geroago Inkisizioak Altsasun epaimahai txikia osatu zuen.
Felipe IV.a Espainiakoak 1630 eta 1632. urteetan burundarrek zergarik ordaindu behar ez zutela erabaki zuen, herri honetakoek Nafarroako lehen erregeari koroa jarri ziotela argudiatu ostean.
Aro Garaikidea
Aro Garaikidean Sakanak ere garrantzi estrategikoa izan zuen. Gipuzkoa eta Espainia lotzeko biderik errezena Altsasutik igarotzen zen. Hori dela eta errepideak eta trenbideak eraiki ziren.
1794ko urriaren 15ean espainiar tropek Lekunberritik Irurtzuneraino egin behar izan zuten atzera. Urriaren 24an frantsesak Irurtzun hartzen saiatu ziren. 1795eko uztailaren 6an espainiarrek Irurtzun bertan behera utzi zuten. 1795eko uztailaren 13an Irurtzunetik 4.000 soldadu atera ziren espainiarrak Bilboraino bidaliz.
Napoleonen aurkako gerretan hauek Arbizu eta Bakaiku osorik erre zituzten. 1810an Francisco Espoz y Minaren gerrillariek Lakuntza utzi eta Olaztin hartu zuten atsedena. 1811ko azaroan ere Olaztitik igaro ziren eta euren atzetik Abbé jeneralak agindutako 4.000 soldadu eta 300 zaldun. 1813ko apirilaren hasieran Espoz y Minak talka egin zuen frantzesekin Irurtzunen, hauek herria fortifikatu baitzuten. Gau horretan bertan galdu zuten frantziarrek herria.
Trenbidearen eraikuntzak garrantzi demografiko handia izan zuen. Altsasuk bere populazioa modu ikusgarri batean gehitu zuen eta industria gune garrantzitsu bilakatu zen. Fundizioak irekitzerakoan are eta garrantzitsuagoa izan zen. Gizarte eredu berriaren (liberala) eta zaharraren artean gatazka sortu zen Sakanan. Gerra Karlistek eragin handia izan zuten eta Zumalakarregi eta Quesadaren arteko lehen talka handia Altsasun izan zen, Altsasuko Bentak izeneko lekuan. Zumalakarregik Sakana ondo lotua eduki nahi zuen eta tropei instrukzioak emateko egindako bidaia zirkularrak Sakana izan zuen pasaleku gisa. Bidaia horretan Iruñea, Logroño eta Gasteiz inguruko zirkulua lotzeko saiakera militarra egin zuen. Altsasun egindako bataila honetan liberalek 100 gizon galdu zituzten eta militarrak hornitzeko balio zuten 500.000 erreal. Era berean Leopoldo O'Donnell koronela atxilotu zuten. Zumalakarregik Etxarri-Aranatzen jaso zuen Gipuzkoa eta Bizkaiako Aldundien babesa. Guda Karlistetan Bakaikuk min handiak jasan zituen.
XX. mendea
XX. mendean, behin foruak galduta industria iraultza iritsi zen Sakanara. Hasierako Altsasuko industriaguneaz gain bestelakoak ireki ziren Etxarri Aranatzen, Lakuntzak eta Irurtzunen eta beranduago gainontzeko herrietan. Industriaren sakabanatze honek herri txikiagoetan ere lana egotea lortu zuen.
Espainiako Gerra Zibilan Nafarroa berehala erori zen Mola jeneralaren eskuetan. Altsasun, ordea, tradizio sozialista handia zegoen, batez ere PSOE eta UGTren eskutik. Tradizio horrek Altsasun erresistentzia biltzea ekarri zuen. Ezkerrak indar handia izan arren, ez zegoen armarik herrian eta altxamenduaren egunetan, 450-500 bat altsasuar pasatu ziren Gipuzkoara, Errepublikaren alde borrokatzera Eusko Gudarostean integraturik, gehienak gizon gazteak ziren. Hasiera batean autoritate euskaldunek altsasuarrekin batailoi bat osatzea pentsatu zuten, baina laster bertan behera utzi zuten ideia, zorte txarrak jota batailoia suntsitu baitzezakeen, Altsasu gazterik gabe utziz. Hori dela eta, altsasuarrak Eusko Gudarosteko batailoietan zehar sakabanatu ziren. 84 altsasuar gaztek galdu zuten bizia gobernu legalaren alde borrokan. Sakanara bueltan, Altsasu Sakanan gehien sufritu zuen herria izan zen. Behin Altsasu galduta Sakana berriro gune estrategiko bilakatu zen garraiorako. Hori dela eta faxisten eta Himmlerren arteko bilkura bat ospatu zen Altsasun. Olaztin 21 hiritar fusilatu zituzten eta 1936ko uztailaren 21ean Guardia Zibilak udala kendu eta bere konfiantzazko jendea jarri zuen.[8]
Sakanan beste kasu esanguratsuena Etxarri Aranatzkoa izan zen, altxamendua eta gerra zibila etortzean, Benedikto Barandallak, errekete talde baten kapitain lanak erabat bere gain hartu zituen, Sakana guztian zehar herriz herri aritu zen boluntarioak biltzen, eta altxamendu eta bando faxistarekin bat ez zetozenak inolako errukirik gabe erreprimitzen, asko fusilatuz, bortxatuz, txantaiatuz, lapurretak eginez... Etxarriarren artean esaterako, Anizeto Albarrazin eta Julian Mauleon fusilatu zituzten; hogeita lau urteko nekazariak ziren biak.
Aldi berean, udalak behin eta berriro altxamendu militarrarekiko onespena aldarrikatu, eta aho batez erabaki zuen udal aretoan berriro Jesusen Bihotza paratzea, eta baita herriko eskolako geletan gurutzeak ere, «Los cuales fueron retirados (anteriormente) por orden de Gobiernos sectarios de la Nación». Bilkura berean, Guardia Zibilen postuko komandantea zen Francisco Ramos Etxarriren agiria onetsi zen. Bertan, Felipe Zeberio Arratibel eta Francisco Etxarri Jaka aguazilen kargugabetzea erabaki zen, «por no inspirar afecto a la restauración de la Patria», eta kargugabetze horiek aho batez onartu ziren udalbatzan. Izan ere «desde hace bastante tiempo estos guardas se distinguieron haciendo ostentación de sus ideas marxistas así como también por su falta de respeto a la autoridad local y negligencia en el cumplimiento de sus obligaciones». 1936ko abuztua lau etxarriarren hilketarekin bukatu zen. Horien artean, UGT-ri loturik antolatu berria zen Langile eta Nekazarien Saileko Zuzendaritzako Batzordeko kideak zirenak: Antonio Maiza, sindikatuko lehendakaria Etxarriko herrian, 29 urtekoa eta nekazaria; Andres Gonzalez, sindikatuko idazkaria eta lanbidez ferrobiarioa; eta aurreko bien laguna zen Clemente Araña, sindikatuko bokala. Hirurak Urbasan hil zituzten, Otxoportilloko leizearen ondoan. Ondoren, zakurrak balira bezala zulora bota zituzten. Paulo Gartziandia delako batek ere, bide berbera jarraitu zuen
Orduan komandantea zen Francisco Ramosen txostenean agertzen denez, Maria Maiza eta Maria Soledad Olejua irakasle nazionalistei nacionalistas antipatrióticas direla leporatzen diete. Beste irakasle batzuek ere sufritu zuten errepresio faxista. Irailean beste bi etxarriar fusilatu zituzten, Narciso Artola, 32 urtekoa eta lau seme alaben aita. Urbasan fusilatu zuten irailaren 6an. Bestetik, geroxeago atxilotu zuten Felix Lopez, praktikantea eta Udaleko Batzorde Kudeatzailearen lehendakaria izana. Altsasuko kartzelara eraman zuten lehenik eta handik Lizarrustira, irailaren 22an. Bertan fusilatu zuten. Jendea kargugabetzen jarraitu zuten, baita udaletxean bertan ere. Zehazki, 1936ko urriaren 10eko bilkuran, «se lee el oficio del Sr. comandante de puesto, destituyendo de sus cargos a los concejales Esteban Imaz, Pedro Goñi y Bautista Belza por ser nacionalistas y antipatriotas, designándose como sustitutos a D. Primitivo Quintana y D. Timoteo Jaca». Argi zegoen herrian nork zuen agintea.
Bizkaiko frontean 1937an hil ziren Luis Imbert, Bernardo Lopez eta Rufino Bikuña kontatuz gero, hamaika izan ziren Etxarrin altxamendu faxistaren lehen hilabetetan, Errepublikaren alde bizitza galdu zuten etxarriarrak. Gainera, Nafarroako beste herrietan bezala, izan ziren konfiskatutako etxeak eta emakumeei ile-mozketa eta tortura ankerrak ere. Azken eginkizun honetan, Martzelino Jauregi nabarmendu zen bereziki.
Benedikto Barandallaren taldeak, oroitzapen mingotsa eta ankerra utzi zuten bai Sakana eta bai Gipuzkoan, aurretik esan bezala, gerrako jauntxo baten gisa aritu ziren ia hiru hilabetez, aurretik esan bezala errepresioa, konfiskapenak, fusilatzeak, bortxaketak, torturak... gauzatuz. Bere taldea urriaren bukaeran desegin zen, kideak armada frankistan integratuz.[9]
1950 eta 1960ko hamarkadaren artean inmigrazio ugari jaso zuen Sakanak, bereziki Altsasu eta Olaztin pilatu zena. Langile guzti hauen etorrerak tradizio ezkertiarra mantendu zuen arren momentuan beherakada ekarri zuen abertzaletasunean. Denborarekin, ordea, geroz eta gune abertzaleagoa eta euskaltzaleagoa bilakatu zen. Euskal Herriaren erdigune geografikoan egonda, ekimen ugari egin ziren Altsasun, Urdiainen eta Etxarrin, besteak beste. Herri Batasunaren sorrera, adibidez, Altsasun izan zen, baita lehenengo Gazte Topagunea, Etxarri-Aranatzen. Nahiko herri aktiboak izan dira hainbat borroka sozialetan. 2006an, adibidez, Sakanako 4 udalerrik Israelen aurkako boikota babestu zuten. Arbizu ere Palestinako Marda herriarekin senidetu zen.
1984ko urtarrilaren 31n Sakanako hainbat udal elkartu ziren, eskualdeko udal eta kontzeju guztiak bilduko zituen Mankomunitatea osatzeko. Gaur egun, Sakanako Mankomunitatea honako herri hauek osatzen dute: Ziordia, Olazti, Altsasu, Urdiain, Iturmendi, Bakaiku, Etxarri Aranatz, Arbizu, Lakuntza, Ergoiena, Arruazu, Uharte Arakil, Irañeta, Arakil eta Irurtzun.
Bost dira Mankomunitateak eskaintzen dituen zerbitzuak:
- Goi-uraren hornidura
- Hiri-hondakinen biltzea eta tratamendua
- Euskara
- Kirolak
- Etxebizitzak zaharberritzeko bulegoa.
Eskualdeko sorrera
Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[10] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Sakana izenarekin agertzen zen, eta 16 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.[11]
Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[12]
Garraiobideak
Sakanak duen berezitasunetako bat garraiobide kantitate handiarena da. Iberiar penintsularen iparraldeko ekialde-mendebalde konexioa izateaz gain Iberiar penintsula eta Europaren arteko komunikabideetako bat ere bada. Hori dela eta beste herri eta hiriekin konektatzeko aukera onak eskaintzen ditu.
Trena
Bi tren linea igarotzen dira Sakanatik. Lehenengoak Zaragoza eta Altsasu lotzen ditu eta zabalagoa den Bartzelona-Vigo trenbidearen ataletako bat da. Bigarrena Madrildik Irunera doana da.
Trenbide horietatik Iruñea, Gasteiz eta Miranda Ebro, Donostia eta Irun, eta Madrilera doazen distantzia ertaineko trenak har daitezke. Alvia distantzia luzeko zerbitzua ere eskaintzen da. Bartzelona, Coruña eta Vigo, eta Hendaiara egin daiteke lotura.
Tren guztiak Altsasuko geltokian gelditzen dira. Aldiz, Altsasu-Herria geltokian Castejón, Iruñea eta Gasteizera doazen distantzia ertaineko trenak har daitezke.
Autobusak
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak emakida bat du, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Altsasu-Gasteiz. Sakana (NAV-004) emakida. NAV-004 emakidak Iruñea eta Gasteiz arteko ibilbidea estaltzen du, eskualdeko herri guztiak elkarren artean lotuz, Altsasu eta Irurtzun erreferentziazko hiriekin.
| Nafarroako Hiriarteko Garraioaren lineak Sakana eskualdetik pasatuz | ||||
| Linea | Ibilbidea | Luzera (km) | Geldialdiak | Mapa |
|---|---|---|---|---|
| 370 | Iruñea ↔ Gasteiz (herrietatik) | 115,9 | 26 | 
|
| 371 | Iruñea ↔ Gasteiz (zuzenekoa) | 100,3 | 3 | |
| 372 | Iruñea ↔ Ziordia | 66,7 | 21 | |
| 373 | Irurtzun ↔ Satrustegi | 18,4 | 9 | |
| 374 | Altsasu ↔ Lizarraga | 27,1 | 5 | |
Errepideak
Sakanako errepide nagusia N240 errepidea da. Errepide honek zati bat N1arekin egiten du Ziordiatik Altsasura eta gero berezita doa autobide batean Altsasutik Irurtzunera. Errepide honekiko paralelo errepide zaharra doa, herri guztietatik igarotzen dena.
Honetaz gain N1ek jarraitzen du bere bidea Altsasutik Etzegaratera eta A15a Irurtzunetik Andoainera doan autobidea dago. Bada beste modu bat Gipuzkoarekin komunikatzeko Etxarri-Aranatzetik ateratzen den Lizarrustiko portuko errepidetik. Errepide honek kontrakoaldera Lizarragara joan eta izen bereko mendatea igotzen du Lizarrarako bidean. Urbasara beste errepide bat dago ere Olaztin.
Kultura
Euskara
2023ko martxoan, eskualdeko hiru udalerri ziren Udalerri Euskaldunen Mankomunitatearen kideak: Arbizu, Arruazu eta Etxarri Aranatz.
Erabilpena
| Euskararen ezagutza Sakanan ehunekotan | ||||
| Udalerria | 1991 | 1996 | 2001 |  |
|---|---|---|---|---|
| Altsasu | 13,5 | 16,2 | 21,6 | |
| Arakil | 19,5 | 15,9 | 19,4 | |
| Arbizu | 92,3 | 91,3 | 83,0 | |
| Arruazu | 83,3 | 87,2 | 73,7 | |
| Bakaiku | 51,6 | 51,4 | 50,6 | |
| Etxarri Aranatz | 73,9 | 79,5 | 73,6 | |
| Ergoiena | 96,7 | 91,5 | 88,3 | |
| Irañeta | 34,0 | 44,1 | 30,3 | |
| Irurtzun | 21,0 | 21,3 | ||
| Iturmendi | 24,9 | 26,2 | 28,4 | |
| Lakuntza | 66,7 | 57,6 | 60,5 | |
| Olazti | 13,1 | 16,0 | 21,0 | |
| Uharte Arakil | 29,5 | 24,8 | 23,8 | |
| Urdiain | 86,0 | 83,2 | 74,7 | |
| Ziordia | 11,5 | 17,8 | 26,0 | |
| Sakana | % 35,4 | % 36,5 | % 37,00 | |
| Iturria: Sakanako mankomunitatea | ||||
Sakana eskualde euskalduna da. Populazioaren %37k hitz egiten du euskaraz, baina Altsasu kenduko bagenu portzentaje hori %46ra igoko litzateke. Oro har, herri txikietan ez da gehiago hitz egiten, eta Sakanako erdiguneko herrietan euskara gehiago erabiltzen da mugako herrietan baino.
Sakanako euskara
Bonapartek Sakanan hiru euskalki ikusi zituen XIX. mendean: alde batetik, Burundan, Ergoienean eta Etxarrin gipuzkeraz hitz egiten omen zen; bertzetik, Arbizu eta Irañeta bitartean iparraldeko goi nafarreraz; eta bertzetik, Ihabartik ekialdera hegoaldeko goi nafarreraz. Sailkapen horrek kritika asko jaso ditu, eta badirudi Etxarriko euskara sailkatzeko erabili zituen materialak ez zirela egokiak (izan ere, herriko apaizak bertan hitz egiten zen bezala idatzi beharrean, gipuzkoar kutsuko testuak bidali zizkion). Damaso Intzak uste zuen Etxarriko eta Ergoienako euskara ez zela gipuzkera, nafarrera baizik.
Gaur egun, Koldo Zuazoren sailkapen berrian, Etxarritik ekialderako hizkerak (Ergoienekoa barne) nafarreraren barnean daude, eta Burundakoa nahasia da, nafarreraren, erdialdeko euskararen eta mendebaleko euskararen eragina nabari baitzaio.
Hala ere, herri bakoitzak bere esaera eta aditz propioak erabiltzen ditu. Aldea nabarmena da Bakaikuren eta Etxarri-Aranatzen artean, kilometro bateko distantziara egon arren, oso euskara ezberdinaz hitz egiten dute.
Hainbat herritan euskalki propioa galdu da, Ziordia, Olazti eta Altsasun alde batetik, eta Arakilgo ekialdeko herrietan bestetik. Han, adineko jendeak ia-ia ez du hitz egiten. Beste herri batzuetan, ordea, euskaraz hitz egiten du gehiengo osoak, Arbizun edo Ergoienean kasu.
Jose Luis Erdoziak eginiko liburuan[13] hainbat burutzapen ezberdin agertzen dira.
Hedabideak
Jaiak
Altsasu
- Urtarrilaren 5a - Zentzerrada. Jai erlijiosoa.
- Urtarrilaren 6a - Urteko kintoen sorteoa egiten da udaletxean.
- Otsailaren 4a - Kintak eskatzen ateratzen dira.
- Otsailaren 5a - Kintoak eskatzen ateratzen dira eta hurrengo egunetan dantzatzen dute plazan. Hurrengo larunbatean herriko kinta guztiek bazkaria egiten dute.
- Inauteriak - Igandean umeak ateratzen dira. Asteartean Momotxorroen ihauteria da. Hurrengo larunbatean Ihauteri urbanoak dira.
- Maiatzaren 2aren ondorengo igandea - Maiatzako Gurutzea. Urbasara igoera eta azken urte hauetan Altsasuko Alde Zaharreko jaiak egiten dira.
- Ekainaren lehen asteburuan - Txuntai (Karbonilla) auzoko jai txikiak.
- Ekainaren 23 San Juan suak - Suak hainbat lekutan eta bereziki San Juan kalean. Hurrengo egunean afariak.
- Ekainaren 29 San Pedro - Herriko Patroia. Baselizaren inguruetan erromeria egiten da eta zortzikoa dantzatu.
- Irailaren 14 - Iraileko Gurutzea. Jai Nagusiak dira. 13tik 17ra
- Urriaren bigarren hamar egunen lehen igandea: Feriak.
Etxarri-Aranatz
Ekainaren 13a - San Kirikoren erromeria
Abuztuaren lehenengo asteburua - Herriko festak
Urriaren lehenengo asteburua - Feriak
Kirola
Kirol talde asko daude Sakanan eta kirol ekitaldi asko ere egiten dira. Besteak beste, txirrindularitza taldea eta sokatira taldea. Honetaz gain, trail mendi lasterketa antolatzen da Sakanako hainbat herritan.
2018ko Sakana Trail [14]
Lakuntza - Aralar
Mendira joan-etorria
Olazti - Urbasa
Triku trail
Ontto lasterketa
Kilometro Vertical
Sakanako Trail Estazioa
Trail estazio bat trail running praktikarako egokitutako espazioa da, hau da, mendian korrika egiteko. Zailtasun maila ezberdinetako ibilbideak eskaintzen ditu, marka konkretu batek homologatuak eta seinale / baliza espezifikoekin. Sakanan, erabiltzaileendako harrera gune eta gimnasio txiki batekin osatzen da eskaintza eta 2021eko uztailean inauguratu da Sakanako Trail Estazioa.
Sakanako Trail Estazioak Zegama eta Abaltzisketako sarrera puntuekin batera Euskal Herriko Trail Estazioa osatzen dute eta hiruen artean 24 ibilbide batzen dituzte (19 Gipuzkoan eta 5 Sakanan). Gipuzkoa eta Sakanako ibilbideen arteko konexioa badago, horren eredu Etxarri Aranazko Trikutrail ibilbidea da. Aldi berean, Euskal Herriko Trail Estazioa mundu mailako aintzatespena duen Station de Trail nazioarteko sarearen parte da. Ibilbideak sareak agintzen duen baliza fisikoekin daude markatuak eta bakoitzak sareak esleitutako zenbakia darama (Sakanako ibilbideen kasuan 30 zenbakitik 34ra), zenbaki hauek zailtasunaren araberako kolorea dutelarik (beltza, gorria, urdina edo berdea). Balizak, 250-300 metroko tartean eta bidegurutze guztietan daude jarriak (markak eskatzen duen bezala).
Eskualde senidetuak
Sakanar ospetsuak
- Constantino Salinas Jaka (Altsasu, 1886-1966), politikari sozialista eta medikua.
- Patxi Ondarra (Bakaiku, 1925-2005), apaiz eta euskaltzaina.
- Jose Maria Satrustegi (Arruazu, 1930-2003), euskal idazle eta euskaltzaina.
- Juanjo Olasagarre (Arbizu, 1963-), euskal idazlea.
- Alberto Barandiaran (Altsasu, 1964-), euskal idazlea.
- Iker Flores (Urdiain, 1976-), txirrindularia.
- Castillo Suarez (Altsasu, 1976-), euskal poeta.
- Egoi Martinez (Etxarri-Aranatz, 1978-), txirrindularia
- Gorka Verdugo (Etxarri Aranatz, 1978-), txirrindularia
Erreferentziak
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-01-06).
- ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | SAKANA. (Noiz kontsultatua: 2024-01-06).
- ↑ Altsasuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Etxarri Aranatzeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Irurtzungo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ .
- ↑ Altafaylla, Navarra 1936. De la esperanza al terror, Altafaylla, Tafalla, 2008.188-197. orr.
- ↑ Altafaylla, Navarra 1936. De la esperanza al terror, Altafaylla, Tafalla, 2008.201-204. orr.
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ Sakanako hizkeraren araberako idazkera batua[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ .
- ↑ Goierri eta Sakanako 21 herrietako hautetsiek bat egin zuten atzo proiektu berri bat aurkezteko San Migel santutegian - Diario Vasco
- (Gaztelaniaz) - Auñamendi Entziklopedia
- LUR HIZTEGI ENTZIKLOPEDIKOA, ATLAS HISTORIKOA. EUSKAL HERRIA. Lur Argitaletxea.
- SAKANAKO MANKOMUNITATEA
- SAKANERRIA.COM
Ikus, gainera
Kanpo estekak
 |
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
Sakanako herriak | ||
|---|---|---|
Ziordia · Olatzagutia · Altsasu · Urdiain· Iturmendi · Bakaiku · Etxarri-Aranatz (Lizarrabengoa) · Arbizu · Ergoiena (Dorrao· Lizarraga · Unanu) · Lakuntza · Arruazu · Uharte Arakil · Irañeta · Arakil (Ihabar · Hiriberri · Satrustegi · Egiarreta · Zuhatzu ·Ekai · Etxarren · Urritzola · Etxeberri · Errotz · Izurdiaga· Aizkorbe) · Irurtzun |  | |