Historia

A Verdade, o Tempo e a Historia, de Francisco de Goya (cara a 1800). Alegoría de debatida interpretación, é tamén coñecido con outros nomes. O alado e ancián tempo traería da man á verdade para que a historia a deixase rexistrada mediante a escritura.

Na mitoloxía grega, Clío era a musa ou deusa protectora da Historia, ademais da poesía épica. Aquí aparece observando antes de anotar no seu libro, desde un carro alado cuxa roda é a esfera dun reloxo.

Busto de Heródoto, o chamado Pai da Historia.

A historia (termo procedente da lingua latina, dende o grego historia, -as 'investigación', derivado de histor 'sabio', 'coñecedor') é a ciencia que ten como obxecto de estudo o pasado da humanidade e como método o propio das ciencias sociais. Tamén se denomina historia ao período histórico que transcorre desde a aparición da escritura ata a actualidade.

Máis aló das acepcións propias da ciencia histórica, historia na linguaxe usual é a narración de calquera suceso, ata de sucesos imaxinarios e de mentiras sexa o seu propósito o engano, o pracer estético ou calquera outro (ficción histórica). Pola contra, o propósito da ciencia histórica é a fixación fiel dos feitos e interpretalos aténdose a criterios de obxectividade; aínda que a posibilidade de cumprimento de tales propósitos e o grao en que sexa posible son en si mesmos obxectos de debate.

En medicina utilízase o concepto de historia clínica para o rexistro de datos sanitarios significativos dun paciente, que se remontan ata o seu nacemento ou ata a súa herdanza xenética.

Á súa vez, coñécese como historia o pasado mesmo, e, ata, pode falarse dunha historia natural na que a humanidade non estaba presente (termo clásico xa en desuso, que se utilizaba para referirse non só á xeoloxía e a paleontoloxía senón tamén a moitas outras ciencias naturais -as fronteiras entre o campo ao que se refire este termo e o da prehistoria e a arqueoloxía son imprecisas, a través da paleoantropoloxía-, e que se pretende actualizar como "gran historia" ou "historia profunda").

Ese uso do termo historia faino equivalente a cambio no tempo. Nese sentido contraponse ao concepto de filosofía, equivalente a esencia ou permanencia (o que permite falar dunha filosofía natural en textos clásicos e na actualidade, sobre todo en medios académicos anglosaxóns, como equivalente á física). Para calquera campo do coñecemento, pódese ter unha perspectiva histórica -o cambio- ou ben filosófica -a súa esencia-. De feito, pode facerse iso para a historia mesma (véxase tempo histórico) e para o tempo mesmo (véxase Unha breve historia do tempo (A Brief History of Time) de Stephen Hawking, libro de divulgación sobre cosmoloxía).

Historia como ciencia

Véxase tamén: Historiografía e Método histórico.

Dentro da popular división entre ciencias e letras ou humanidades, téndese a clasificar á historia entre as disciplinas humanísticas xunto con outras ciencias sociais (tamén denominadas ciencias humanas); ou ata se a chega a considerar como unha ponte entre ambos os dous campos, ao incorporar a metodoloxía destas a aquelas. A ambigüidade desa división do coñecemento humano, e o cuestionamento da súa conveniencia, levou ao chamado debate das dúas culturas.

Non todos os historiadores aceptan a identificación da historia cunha ciencia social, ao consideralo unha redución nos seus métodos e obxectivos, comparables cos da arte se se basean na imaxinación (postura adoptada en maior ou menor medida por Hugh Trevor-Roper, John Lukacs, Donald Creighton, Gertrude Himmelfarb ou Gerhard Ritter). Os partidarios da súa condición científica son a maior parte dos historiadores da segunda metade do século XX e do século XXI (incluíndo, de entre os moitos que expresaron as súas preocupacións metodolóxicas, a Fernand Braudel, E. H. Carr, Fritz Fischer, Emmanuel Le Roy Ladurie, Hans-Ulrich Wehler, Bruce Trigger, Marc Bloch, Karl Dietrich Bracher, Peter Gay, Robert Fogel, Lucien Febvre, Lawrence Stone, E. P. Thompson, Eric Hobsbawm, Carlo Maria Cipolla, Jaume Vicens Vives, Manuel Tuñón de Lara ou Julio Caro Baroja). Boa parte deles, desde unha perspectiva multidisciplinar (Braudel combinaba historia con xeografía, Bracher con ciencia política, Fogel con economía, Gay con psicoloxía, Trigger con arqueoloxía), mentres os demais citados facíano á súa vez coas anteriores e con outras, como a socioloxía e a antropoloxía. Isto non quere dicir que entre eles alcancen unha posición común sobre as consecuencias metodolóxicas da aspiración da historia ao rigor científico, nin moito menos que propoñan un determinismo que non propóñen (polo menos desde a revolución einsteniana de comezos do século XX) nin as chamadas ciencias duras. Pola súa banda, os historiadores menos proclives a considerar científica a súa actividade tampouco defenden un límite estrito que imposibilitaría de forma total o coñecemento da historia e a súa transmisión; e de feito dun modo xeral aceptan e se someten aos mecanismos institucionais, académicos e de práctica científica existentes en historia e comparables aos doutras ciencias (ética da investigación, publicación científica, revisión por pares, debate e consenso científico etc.).

A utilización que fai a historia doutras disciplinas como instrumentos para obter, procesar e interpretar datos do pasado permite falar de disciplinas auxiliares da historia de metodoloxía moi diferente, cuxa subordinación ou autonomía depende dos fins aos que estas mesmas se apliquen.

Historia como disciplina académica

O rexistro de anais e crónicas foi en moitas civilizacións un oficio ligado a un cargo institucional público, controlado polo estado. Sima Qian (denominado pai da Historia na cultura chinesa) inaugurou nesa civilización os rexistros históricos oficiais burocratizados (século II a. C.). A crítica do musulmán Ibn Khaldun (Muqaddima -Prolegómenos á Historia Universal-, 1377) ao xeito tradicional de facer historia non tivo consecuencias inmediatas, sendo considerado un precedente da renovación da metodoloxía da historia e da filosofía da historia que non se iniciou ata o século XIX, froito da evolución da historiografía en Europa Occidental. Entre tanto, os cronistas oficiais casteláns e das Indias deron paso na España ilustrada do século XVIII á fundación da Real Academia da Historia; institucións similares existen noutros países.

Sima Qian

Véxase tamén: Cronista e Historiografía#Historia da Historia.

A docencia da historia no ensino obrigatorio foi unha das bases da construción nacional desde o século XIX,. proceso simultáneo á proliferación das cátedras de historia nas universidades (inicialmente nas facultades de letras ou Filosofía e Letras, e co tempo, en facultades propias ou de Xeografía e Historia -disciplinas cuxa proximidade científica e metodolóxica é unha característica da tradición académica francesa e española-) e a creación de todo tipo de institucións públicas e privadas (clubs históricos ou sociedades históricas, moi habitualmente medievalistas, respondendo ao historicismo propio do gusto romántico, empeñado na procura de elementos de identificación nacional); así como publicacións dedicadas á historia.

Artigo principal: Revista de historia.

No ensino medio da maior parte dos países, os programas de historia deseñáronse como parte esencial do currículo. En especial a agregación de historia presente nos lycées franceses desde 1830 adquiriu co tempo un prestixio social incomparable cos cargos similares noutros sistemas educativos e que caracterizou o elitismo da escola laica republicana ata finais do século XX.

A ese proceso de institucionalización, seguiu a especialización e subdivisión da disciplina con diferentes sesgos temporais (de cuestionable aplicación fóra da civilización occidental: historia antiga, medieval, moderna, contemporánea -estas dúas últimas, habituais na historiografía francesa ou española, non adoitan subdividirse na historiografía anglosaxoa: espaciais (historia nacional -España-, rexional -Galicia, Cataluña-, local, continental -de África, de Asia, de América, de Europa, de Oceanía-), temáticos (historia política, militar, das institucións, económica e social, dos movementos sociais e dos movementos políticos, das civilizacións, das mulleres, da vida cotiá, das mentalidades, das ideas, cultural), historias sectoriais ligadas a outras disciplinas (historia da arte, da música, das relixións, do dereito, da ciencia, da medicina, da economía, da ciencia política, das doutrinas políticas, da tecnoloxía), ou centrada en calquera tipo de cuestión particular (historia da electricidade, da democracia, da Igrexa, dos sindicatos, dos sistemas operativos, das formas etc). Ante a atomización do campo de estudo, tamén se realizaron distintas propostas que consideran a necesidade de superar esas subdivisións coa procura dunha perspectiva holística (historia das civilizacións e historia total) ou o seu enfoque inverso (microhistoria).

O Premio Nacional de Historia (de Chile -bianual, a unha personalidade- e de España -a unha obra publicada cada ano-) e o Premio Príncipe de Asturias de Ciencias Sociais (a unha personalidade do ámbito da historia, a xeografía ou outras ciencias sociais) son os máis altos recoñecementos da investigación histórica no ámbito castelanfalante, mentres que no ámbito anglosaxón existe unha das versións do Premio Pulitzer. O Premio Nobel de Literatura, que pode recaer en historiadores, só o fixo en dúas ocasións (Theodor Mommsen, en 1902, e Winston Churchill, en 1953). Desde unha perspectiva máis propia da consideración actual da historia como unha ciencia social, o Premio Nobel de Economía foi concedido a Robert Fogel e Douglass North en 1993.

Historia como escritura

O escriba sentado (Saqqara III milenio a. C.-IV ou V dinastía de Exipto-). Representa a un funcionario en actitude de comezar a escribir, ou sexa, a rexistrar un feito ou unha interpretación máis ou menos interesada de feitos seleccionados -económicos, militares, lexislativos, relixiosos-; unha función de consecuencias transcendentais: serve tanto para o exercicio e a xustificación do poder no seu presente como para a preservación da memoria histórica cara á posteridade.

A identificación do concepto de historia coa narración escrita do pasado produce, por unha banda, a súa confusión co termo historiografía (historia chámase á vez ao obxecto estudado, á ciencia que o estuda e ao documento resultado dese estudo); e por outro xustifica o emprego do termo prehistoria para o período de tempo anterior á aparición da escritura, reservándose o nome historia para o período posterior.

Segundo ese uso restritivo, a maior parte da humanidade queda fóra da historia, non tanto porque non accede persoalmente á lectura e a escritura (o analfabetismo foi a condición común da inmensa maioría da poboación, ata para as clases dominantes, ata imprenta), senón porque os reflectidos no discurso histórico foron sempre moi poucos, e grupos enteiros quedan invisibilizados (as clases baixas, as mulleres, os discrepantes que non poden acceder ao rexistro escrito), co que foi obxecto de preocupación dalgúns historiadores a reconstrución da visión de los vencidos (Miguel León-Portilla) e History from below (Historia desde abaixo (en galego)).

O mesmo ocorre con gran número de pobos e culturas (as consideradas como culturas primitivas, nunha terminoloxía xa desfasada da antropoloxía clásica) que non teñen historia. O tópico idealízaos ao considerar que son pobos felices. Entran nela cando se produce o seu contacto, habitualmente destrutivo (aculturación), con civilizacións (sociedades complexas, con escritura). Ata nese momento non son propiamente obxecto da historia senón da protohistoria (historia realizada a partir das fontes escritas producidas polos que xeralmente son os seus pobos colonizadores por oposición aos pobos indíxenas). No entanto, independentemente de que os historiadores e os antropólogos ideoloxicamente teñan unha tendencia etnocentrista (eurocentrista, sinocentrista ou indixenista) ou, de forma oposta, multiculturalista ou relativista cultural, existe a posibilidade de obter ou reconstruír un relato fiable dos acontecementos que afectan a un grupo humano utilizando outras metodoloxías: fontes arqueolóxicas (cultura material) ou historia oral. En boa parte, esta diferenza é artificial, e non necesariamente nova: o mesmo Heródoto non pode senón usar ese tipo de fontes documentais cando redacta a que se considera a primeira Historia, ou polo menos acuña o termo, na Grecia do século V a.C para que o tempo non abata o recordo das accións dos homes e que as grandes empresas acometidas, xa sexa polos gregos, xa polos bárbaros, non caian en esquecemento; dá, tamén, razón do conflito que puxo a estes dous pobos na lide. Así comeza a súa obra titulada Ἱστορίαι (léase historíai, literalmente "investigacións", "exploracións", latinizado Historiae -"Historias", en plural-), seminal para a ciencia histórica, e que adoita denominarse en galego Os nove libros de historia. A lide citada son as guerras médicas e a loita entre os gregos e os bárbaros asiáticos, especialmente persas.

Etimoloxía

A palabra historia deriva do grego antigo ἱστορία (léase historía, traducible por "investigación" ou "información", coñecemento adquirido por investigación), do verbo ἱστορεῖν ("investigar"). De alí pasou ao latín historia, que evolucionou no galego medieval a estoria ou estorea, reintroducíndose posteriormente a palabra historia como un cultismo na súa forma latina orixinal.

A etimoloxía remota procede do protoindoeuropeo *wid-tor-, da raíz *weid-, "saber, ver" (construción hipotética). presente tamén na palabras latinas idea ou visión, nas xermánicas wit, wise ou wisdom, a sánscrita vedas, e as eslavas videti ou vedati, e noutras linguas da familia indoeuropea.

A palabra antiga grega ἱστορία foi usada por Aristóteles no seu Περί Τά Ζωα Ιστορία (léase Peri Ta Zoa Istória, latinizado Historia Animalium, traducible por "Historia dos Animais"). O termo derivábase de ἵστωρ (léase hístōr, traducible por "home sabio", "testemuña" ou "xuíz"). Pódense atopar usos de ἵστωρ nos himnos homéricos, Heráclito, o xuramento dos efebos atenienses e nas inscricións beocias (nun sentido legal, cun significado similar a "xuíz" ou "testemuña"). O trazo aspirado é problemático, e non se presenta na palabra cognata grega eídomai ("aparecer"). A forma historeîn ("inquirir"), é unha derivación xónica, que se expandiu primeiro na Grecia clásica e máis tarde na civilización helenística.

Historia, historiografía e historioloxía

A Historia de Italia de Francesco Guicciardini, 1561.

No estudo da historia convén diferenciar tres conceptos ás veces usados laxamente e que poden chegar a ser confundidos entre si:

• A historiografía é o conxunto de técnicas e métodos propostos para describir os feitos históricos acontecidos e rexistrados. A correcta praxe da historiografía require o emprego correcto do método histórico e o sometemento aos requirimentos típicos do método científico. Tamén denominase historiografía á produción literaria dos historiadores, e ás escolas, agrupacións ou tendencias dos historiadores mesmos.

Artigo principal: Historiografía.

• A historioloxía ou «teoría da historia» é o conxunto de explicacións, métodos e teorías sobre como, por que e en que medida dánse certo tipo de feitos históricos e tendencias sociopolíticas en determinados lugares e non noutros. O termo foi introducido por José Ortega y Gasset e o dicionario de Irindo defíneo como: teoría da historia, especialmente a que se refire á estrutura, ás leis e ás condicións da realidade histórica.

Artigo principal: Historioloxía.

• A historia como conxunto de feitos realmente acontecidos no pasado da humanidade; aínda que moi frecuentemente enténdanse restritivamente como feitos históricos unicamente aos acontecementos transcendentes, os que teñen un alcance o suficientemente amplo como para ser útiles para a comprensión de feitos posteriores, ou polo menos os que son interpretados así desde a perspectiva do historiador que os destaca ou considera dignos de recordo (memoria histórica). A selección deses feitos é cuestión de debate, pois cada unha das interpretacións da historia pon o protagonismo da historia (suxeito histórico) nun ou outro lugar, o que determina que datos considerar feitos relevantes. Os partidarios dunha historia política, militar, cultural, ou das institucións non coincidirán cos partidarios dunha historia económica e social; oposición expresada nos termos marxistas de superestrutura e estrutura ou o unamuniano de intrahistoria.

É imposible ignorar a polisemia e a superposición destes tres termos, pero simplificando ao máximo: a historia son os feitos do pasado; a historiografía é a ciencia da historia; e a historioloxía é a epistemoloxía ou teoría da historia.

Filosofía da historia

Artigo principal: Filosofía da historia.

Historia General de los Hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar Océano, de Antonio de Herrera, edición de 1601.

A filosofía da historia é a rama da filosofía que concirne ao significado da historia humana, se é que o ten, e non debe confundirse nin coa historioloxía, nin coa historiografía, dos que se separa claramente. Na súa orixe especula un posible fin teleolóxico do seu desenvolvemento, ou sexa, pregúntase se hai un deseño, propósito, principio director ou finalidade no proceso da historia humana. Non debe confundirse cos tres conceptos anteriores, dos que se separa claramente. Se o seu obxecto é a verdade ou o deber ser, se a historia é cíclica ou lineal, ou existe a idea de progreso nela, son materias que debate a filosofía da historia.

Fins e xustificación da historia

Tampouco deben confundirse os supostos fins teleolóxicos do home na historia cos fins da historia é dicir, a xustificación da propia historia como memoria da humanidade. Se a historia é unha ciencia social e humana, non pode abstraerse de porqué se encarga de estudar os procesos sociais: explicar os feitos e eventos do pasado, sexa polo coñecemento mesmo, sexa por que nos axudan a comprender o presente: Cicerón bautizou á historia como mestra da vida, e como el Cervantes, que tamén a chamou nai da verdade. Benedetto Croce remarcou a forte implicación do pasado no presente coa súa toda historia é historia contemporánea. A historia, ao estudar os feitos e procesos do pasado humano, é un útil para a comprensión do presente e expón posibilidades para o futuro. Salustio chegou a dicir que entre as distintas ocupacións que se exercitan co enxeño, o recordo dos feitos do pasado ocupa un lugar destacado pola súa grande utilidade. Un tópico moi difundido (atribuído a George Santayana) advirte que os pobos que non coñecen a súa historia están condenados a repetila, aínda que outro tópico (atribuído a Carlos Marx) indique á súa vez que cando se repite faino unha vez como traxedia e a segunda como farsa.

A radical importancia diso baséase en que a historia, como a medicina, é unha das ciencias en que o suxeito investigador coincide co obxecto a estudar. De aí a gran responsabilidade do historiador: a historia ten unha proxección ao futuro pola súa potencia transformadora como ferramenta de cambio social; e aos profesionais que a manexan, os historiadores, élles aplicable o que Marx dixo dos filósofos (ata agora encargáronse de interpretar o mundo e do que se trata é de transformalo). No entanto, desde outra perspectiva preténdese unha investigación desinteresada para a obxectividade na ciencia histórica. Aínda que chegar a coñecer os feitos tal como foron, como pretendía Leopold von Ranke, é imposible, si é un imperativo da investigación histórica achegarse ao máximo a ese obxectivo, e ademais facelo cunha perspectiva tal que sitúe os feitos no seu contexto, de modo que ao coñecemento factual engádase o entendemento de o que realmente pasou; e aínda que sexa inevitable que sesgos de todo tipo alteren a forma en que tal entendemento prodúcese, polo menos ser conscientes de cales poden ser e en que grao actúan.

Véxase tamén Historiografía como produción historiográfica

División do tempo histórico

Artigo principal: Periodización.

Non hai un acordo universal sobre a periodización da historia, aínda que si un consenso académico sobre os períodos da historia da civilización occidental, baseado nos termos acuñados inicialmente por Christoph Cellarius (Idades Antiga, Media e Moderna), que puña ao mundo clásico grecorromano e o seu Renacemento como os feitos determinantes para a división; e que actualmente é de aplicación xeral. A acusación de eurocentrismo que se fai a tal periodización non impide que sexa a máis utilizada, por ser a que responde precisamente ao desenvolvemento dos procesos históricos que produciron o mundo contemporáneo.

O problema de calquera periodización é facela coherente en termos sincrónicos e diacrónicos, é dicir: que sexa válida tanto para o transcurso do tempo nun único lugar, como para o que ocorre ao mesmo tempo en distintos ámbitos espaciais. Cumprir ambos os requisitos resulta difícil cando os fenómenos que orixinan o comezo dun período nun lugar (especialmente o Próximo Oriente, Asia Central ou China) tardan en difundirse ou xurdir endoxenamente noutros lugares, que á súa vez poden estar máis ou menos próximos e conectados (como Europa Occidental ou a África subsahariana), ou máis ou menos afastados e desconectados (como América ou Oceanía). Para responder a todo iso, os modelos de periodización inclúen termos intermedios e períodos de solapamento (xustaposición de características distintas) ou transición (aparición paulatina das novidades ou características mixtas entre o período que empeza e o que termina). A didáctica da historia axúdase frecuentemente de diferentes tipos de representación gráfica da sucesión de feitos e procesos no tempo e no espazo.

Véxase tamén: Tempo histórico e Mapa histórico.

Prehistoria
Idade da Pedra						Idade dos Metais
P a l e o l í t i c o			Mesolítico		N e o l í t i c o	Idade do Cobre	Idade de Bronce	Idade de Ferro
P  a  l  e  o  l  í  t  i  c  o     I  n  f  e  r  i  o  r	P a l e o l í t i c o    M e d i o	Paleolítico Superior	Epi- paleolítico	Proto- neolítico

Historia (Occidente)

Protohistoria

Idade Antiga

Idade Media

século XV

Idade Moderna

século XVIII

Idade Contemporánea

Antigüidade clásica

Antigüidade tardía

Alta Idade Media

Baixa Idade Media

Plena Idade Media

Crise

século XVI

século XVII

século XIX

século XX

século XXI

Prehistoria

Pinturas rupestres de Cueva de las Manos (Río Pinturas, Arxentina, preto de 9000 anos de antigüidade). Representan esquemáticamente a un home e a grupos de animais; tamén se observan outros símbolos, destacan as mans (manos) que dan o nome ao lugar. Esta forma de arte prehistórica, aínda que é un testemuño valiosísimo para a reconstrución do pasado, non é unha fonte histórica, senón arqueolóxica.

Stonehenge, un monumento megalítico tipo crómlech construído en Gran Bretaña no III milenio a. C. por un pobo en transición do neolítico á idade dos metais, contemporáneo das Pirámides de Exipto. A súa esquecida función relixiosa e astronómica é obxecto na actualidade de revivals espiritualistas.

Espada de bronce (Saint-Germain-en-Laye, Francia, cara a 800 a. C., período protohistórico no que os heroes gregos, que usarían armas semellantes, xa son cantados por Homero).

O casco de Leiro, Idade de Bronce final. No segundo milenio antes de Cristo xa se podede falar dunha cultura galaica plenamente aberta a occidente cun novo metal: o bronce. Estoques de lingüeta trapezoidal, espadas con empuñaduras de remaches, espadas pistiliformes, machados tubulares e con aneis parécennos falar dunha sociedade de xefaturas onde o espírito bélico condiciona a vida cotiá. Salienta o casco de ouro de Leiro (Rianxo).

• Prehistoria. Desde a aparición do home (diferenciación das distintas especies do xénero Homo, subtribo hominina, superfamilia Hominoidea, orde dos primates), de datas incertas, hai máis de dous millóns de anos; ata a aparición da escritura, en torno ao IV milenio a. C.
  • Paleolítico (etimoloxicamente Antiga Idade da Pedra, pola pedra tallada). Os feitos máis decisivos son os ligados á evolución humana, no físico, e á evolución cultural primitiva (utilización de ferramentas e do lume e desenvolvemento de distintos tipos de colaboración e conduta social primitiva; destacadamente o linguaxe). Os grupos sociais non superarían o tamaño de hordas, cunha densidade de poboación inferior a un habitante por quilómetro cadrado. A economía limitábase a unha relación depredadora co medio ambiente (caza, pesca e recolección), o que non impedía un impacto notable (primeira humanización do paisaxe natural e extincións provocadas pola presión da actividade humana nos ecosistemas onde se introduce).
    • Paleolítico inferior. Primeiras formas de talla lítica de instrumentos (Olduvaiense ou modo 1 e Achelense ou modo 2), asociados a restos fósiles de homínidos: Australopithecus, Homo habilis e Homo ergaster (África suroriental), Homo erectus (estendido por todo o antigo Continente); Homo antecessor e Homo heidelbergensis (específicos de Europa -sitio de Atapuerca-).
    • Paleolítico medio. Ligado a cambios na cultura material (Musteriana ou modo 3) e nas especies de homínidos (Home de Neandertal en Europa, Homo sapiens arcaico en África -Homes de Kibish-), desde hai 130.000 anos ata hai 35.000 anos aproximadamente.
    • Paleolítico superior. Ligado á cultura material asociada ao Homo sapiens moderno: o modo 4 (Auriñaciense, Gravetiense, Solutreano, Magdaleniano -en Europa-, Clovis e Monte Verde -en América, onde por primeira vez aparecen homínidos-); desde hai 35.000 anos ata hai 10.000 anos aproximadamente. Xa non hai cambios significativos para a paleoantropoloxía no rexistro fósil; as variacións entre distintos grupos son moito máis sutís: as estudadas tradicionalmente pola antropoloxía física e que se coñecían como razas humanas, e que a moderna xenética de poboacións estuda con renovadas metodoloxías (xenética molecular). Xunto coa paleo-lingüística pretende reconstruír as migracións primitivas.
  • Mesolítico/Epipaleolítico/Protoneolítico. Período de transición, ligado aos cambios que produciu o fin da última glaciación. Desde o X milenio a. C. ata o VIII milenio a. C., aproximadamente. Nas zonas nas que significou unha transición cara ao neolítico denomínase mesolítico, mentres que no resto, nas que só significa unha fase de continuación do paleolítico, denomínase epipaleolítico.O protoneolítico é a fase final do mesolítico, e segue ao epipaleolítico.Basicamente é unha prolongación cultural do epipaleolítico e da cultura Aziliense.
  • Neolítico (etimoloxicamente "nova Idade da Pedra", pola pedra pulimentada: modo 5). Do VIII milenio a. C. ao IV milenio a. C. aproximadamente. O seu inicio en cada zona está ligado ao desenvolvemento da denominada Revolución neolítica: substitución da economía depredadora (caza, pesca e recolección) pola economía produtora (agricultura e gandería), o que intensificou extraordinariamente a densidade de poboación (de crecemento limitado -réxime demográfico antigo-) e o impacto no medio ambiente. Aparición da cerámica, substitución do nomadismo polo sedentarismo (asentamentos estables ou aldeas). Tivo lugar a partir do VIII milenio a. C. no Crecente Fértil do Oriente Próximo, e difundiuse cara ao norte de África e Europa (en España a partir do VI milenio a. C.) e Asia. A aparición da agricultura e a gandería produciuse de forma endóxena noutras zonas do mundo (con seguridade en América, de forma menos clara noutras zonas).
  • Idade dos Metais. Desde o IV milenio a. C. (ou máis tarde, segundo a zona), que aínda que é unha época xa histórica no Próximo Oriente Antigo, é aínda prehistórica na maior parte do mundo. Innovacións tecnolóxicas de difusión paulatina (metalurxia, roda, arado, vela). Algunhas aldeas se amurallan e aumentan de tamaño ata transformarse en cidades. A economía e a sociedade faise máis complexa (excedentes, comercio a longa distancia, especialización do traballo, estratificación social cunha elite dirixente caracterizada pola exhibición de riqueza en forma de armas e monumentos funerarios). O tránsito á historia darase cando se complete a formación das sociedades complexas(civilizacións) con estado e relixión institucionalizada, que producirán a escritura.
    • Calcolítico ou Idade do Cobre (III milenio a. C. aproximadamente, en Europa Occidental).
    • Idade de Bronce II milenio a. C. aproximadamente, en Europa Occidental).
    • Idade de Ferro (I milenio a. C. aproximadamente, en Europa Occidental, ata a romanización).

Historia

Inicio

Desenvolvemento da escritura como consecuencia da aparición dos primeiros estados. (IV milenio a. C. en Sumeria)

Protohistoria

Período de solapamento: as civilizacións que desenvolven escritura deixan constancia escrita non só de si mesmas, senón doutros pobos que non o fixeron. Habitualmente os pobos colonizadores son os que deixan testemuño histórico da súa relación cos pobos indíxenas (por exemplo, dos pobos prerromanos).

Idade Antiga

É a época histórica que coincide co xurdimento e desenvolvemento das primeiras civilizacións ou civilizacións antigas.

• Nacemento da civilización no Antigo Oriente Próximo (ás veces denominado Antigüidade temperá). Primeiros estados (templos, cidades-estado, imperios hidráulicos) en Mesopotamia (Sumeria, Acad, Babilonia, Asiria), Antigo Exipto, Levante Mediterráneo (Fenicia, Antigo Israel) e o resto do Mediterráneo Oriental (civilizacións anatólicas -hititas-, e exeas -minoica e micénica-); con moi pouca relación con eses núcleos na India (civilización do val do Indo), a China; e de forma endóxena na América precolombiana e nalgunhas culturas da África subsahariana.
• Antigüidade clásica: Entre o século VIII a.C e o século II. De validez restrinxida ás civilizacións grega e romana, caracterizadas pola cultura clásica (termo de grande ambigüidade, que no seu aspecto espacial e temporal pode considerarse ampliado a todo o Próximo Oriente polo helenismo posterior ao Imperio de Alexandre Magno e ao Mediterráneo occidental polo helenizado Imperio romano; ou restrinxido ao período clásico da arte grega -século V a.C e século IV a.C-; ou de forma aínda máis estrita reducido ao século de Pericles -a Atenas de mediados do século V-), e uns precoces conceptos de liberdade, democracia e cidadanía que se baseaban paradoxalmente na submisión doutros pobos e a utilización intensiva da forza de traballo escrava. Ambas as civilizacións contaban as súas eras desde datas do século VIII a.C (a primeira olimpíada ou a fundación de Roma, respectivamente). Simultaneamente desenvolveuse o Imperio Persa, que ocupa o espazo intermedio e pon en contacto as civilizacións mediterráneas coas civilizacións asiáticas, especialmente a hindú, mentres que as civilizacións do Extremo Oriente, como a chinesa, desenvólvense de forma practicamente independente, e as americanas en total desconexión.
• Antigüidade tardía: De validez restrinxida a Occidente, é un período de transición, desde a crise do século III ata Carlomagno ou a chegada do islam a Europa (século VIII), en que o Imperio Romano entra en decadencia e sofre o impacto das invasións xermánicas, novas relixións monoteístas (cristianismo e islam) imponse como relixións dominantes e o modo de produción escravista substitúese polo modo de produción feudal. En Oriente sobrevive o Imperio Bizantino rehelenizado.

Galerías de imaxes da Idade Antiga

• 
  Cara da guerra no Estandarte de Ur, III milenio a. C. (1)
• 
  Dous guerreiros gregos en combate singular. Tras eles hai carros de guerra. (2)
• 
  Sarcófago Ludovisi, cara o 250. (3)
• 
  Chac Mool (Chichén Itzá, cidade maia fundada no século VI). (4)

(1) Na figura representada aparecen tropas uniformadas e en formación, carros de guerra e a figura destacada dun líder. Os inimigos vencidos son pisoteados polos cabalos ou sometidos.

(2) Fragmento dun cráter ático de figuras negras, Selinunte, século VI a. C. (contemporánea ás reformas de Clístenes). O equipamento militar para o combate corpo a corpo (casco, lanza) é similar ao que usarán os hoplitas, pero eles loitan agrupados en falanxes, e o escudo estará deseñado para protexer tanto ao compañeiro de filas como ao que o leva.

(3) As lexións romanas loitan contra os godos, que nos séculos seguintes (período das invasións bárbaras) contribuirán decisivamente tanto á continuidade como á caída do Imperio Romano, tras a que instaurarán algúns dos máis importantes reinos xermánicos da Alta Idade Media.

(4) As civilizacións mesoamericanas desenvolveron unha cultura peculiar ligada á guerra ritualizada entre cidades-estado rivais, que incluía o sacrificio dos prisioneiros para garantir a orde cosmolóxica, ademais dunha antropofaxia de debatida consideración.

• 
  Código de Hammurabi, Babilonia. (1)
• 
  Detalle do exército de guerreiros chineses de terracota. (2)
• 
  Acueduto de Segovia. (3)

(1) O Código de Hammurabi, criado por volta de 1700 a. C., é un dos mais antigos conxuntos de leis xamais encontrados, e un dos exemplos mellor preservados deste tipo de documento da antiga Mesopotamia.

(2) Os miles de guerreiros do exército de terracota (Xian, século III a. C.) servían para garantir o eterno mandato de Qin Shihuang, autoproclamado primeiro emperador da China, medorento dos innumerables inimigos cuxa vinganza esperaba na vida logo da morte. As civilizacións extremo-orientais caracterizáronse pola súa continuidade, que non se viu interrompida pola descontinuidade entre Idade Antiga e Idade Media propia da civilización occidental. Especialmente a civilización chinesa, o exemplo máis estable de imperio hidráulico, viu a repetición aparentemente perpetua de ciclos dinásticos de auxe (interpretado tradicionalmente como premio por respectar o equilibrio do mandato do ceo), descomposición interna (interpretada como consecuencia do desequilibrio ao non respectalo) e invasións exteriores (interpretadas como castigo e oportunidade de reiniciar o ciclo), que continuou ata o século XX.

(3) O acueduto de Segovia, unha construción utilitaria romana de finais do século I, segue determinando a personalidade dunha cidade contemporánea, xunto con outros fitos da súa historia como as murallas ou a catedral. Outras mostras da pervivencia da romanización na actualidade son a lingua, o dereito, a relixión etc.

Idade Media

De validez restrinxida a Occidente, desde a caída do Imperio Romano de Occidente (século V) ata a caída do Imperio Romano de Oriente (século XV). Nun período tan prolongado producíronse dinámicas moi complexas, que pouco teñen que ver cos tópicos de illamento, inmovilismo e escurantismo con que se definía desde a perspectiva da modernidade, que a infravaloraba como unha paréntese de atraso e descontinuidade entre unha mitificada idade antiga e o seu renacemento na moderna.

• Alta Idade Media: século V ao século X. Unha época escura pola escaseza de fontes escritas, debida ao retroceso da vida urbana e da descomposición do poder político que caracterizan ao feudalismo. A Igrexa, sobre todo a través do monacato, convértese na única continuidade da tradición intelectual. A nobreza e o clero, vinculados familiarmente, son os señores que exercen o poder político, social e económico sobre os campesiños sometidos a servidume. Castelos e mosteiros imponse nunha paisaxe de bosques, baldíos e pequenas aldeas case incomunicadas.
• Baixa Idade Media: Do século XI ao século XV. Ás veces restrínxese ao século XIV e ao século XV, como crise do século XIV ou crise da Idade Media; denominándose o período do século XI ao século XIII como Plenitude da Idade Media. Prodúcese unha revolución urbana e un aumento da actividade comercial e artesanal dunha burguesía primeiriza, á vez que se fortalece o poder das monarquías feudais. Os poderes universais (Pontificado e Imperio) enfróntanse e entran en crise. As Cruzadas demostran a capacidade de expansión europea cara ao oriente do Mediterráneo, mentres en Al-Andalus (España musulmá) impoñense os reinos cristiáns do norte peninsular. A universidade medieval reelaborou o saber antigo a través da escolástica (revolución do século XII). Nos séculos finais confórmanse os trazos que caracterizarán todo o período do Antigo Réxime: unha economía en transición do feudalismo ao capitalismo, unha sociedade estamental e unha monarquía autoritaria en transición á monarquía absoluta.

Galería de imaxes da Idade Media

• 
  O Imperio carolinxio (768-811). En azul, o reino herdado por Carlomagno de seu pai; en laranxa, as súas conquistas; en amarelo, os territorios vasalos.
• 
  Un cabaleiro, un clérigo e un campesiño (as tres ordes feudais) ilustran a miniatura dunha letra capitular nun manuscrito medieval.
• 
  Mesquita de Córdoba. Comezou a construírse no ano 786 no lugar que ocupaba a basílica visigótica de San Vicente Mártir. En 1238, tras a Reconquista, levouse a cabo a conversión da mesquita nunha catedral cristiá.
• 
  Sitio de Xerusalén en 1099, na primeira cruzada.

Idade Moderna

De mediados ou finais do século XV a mediados ou finais do século XVIII. (Para os ingleses, Early Modern Times, é dicir, "Primeira Idade Moderna" ou "Idade Moderna Temperá"). Tómase como fitos que marcan o seu comezo a Imprenta, a toma de Constantinopla polos turcos ou o descubrimento de América; como final, a Revolución Francesa, a Independencia dos Estados Unidos de América ou a Revolución Industrial. É por primeira vez, un período de validez case mundial, posto que para a maior parte do mundo (coa excepción só parcial da China ou Xapón -que tras uns primeiros contactos optan por pecharse á influencia exterior en maior ou menor medida- ou de espazos recónditos de América, África e Oceanía -colonizados no século XIX-), significou a imposición da civilización occidental e a denominada economía-mundo. Iniciouse coa era dos descubrimentos e a expansión do imperio español e o portugués, mentres o mundo das ideas experimentaba as innovacións do Renacemento, a Reforma protestante e a Revolución científica; contrapesadas pola Contrarreforma e o Barroco. Mentres na Francia de Lois XIV triunfaba o absolutismo, noutras partes de Europa noroccidental facíano as primeiras revolucións burguesas que desafiaban ao Antigo Réxime (revolución holandesa, revolución inglesa) e no sur e leste do continente observábase un proceso de refeudalización. O eixo da civilización desprazouse da conca do Mediterráneo ao océano Atlántico. A crise do século XVII e os tratados de Westfalia reedificaron un novo equilibrio europeo que imposibilitaba as hexemonías española ou francesa, e que se mantivo durante o século XVIII, caracterizado intelectualmente pola Ilustración. Ao longo de todo o período vanse xestando os modernos conceptos de nación e estado.

Galería de imaxes da Idade Moderna

• 
  O David de Michelangelo (1504), obra cume do Renacemento italiano, e exemplo da confianza no ser humano propia do antropocentrismo humanista.
• 
  Reforma e Contrarreforma en Europa. OP territorios protestantes, en azul (coas perdas debidas á Contrarreforma); a Europa católica, en verde oliva.
• 
  Santa Prisca de Taxco, México.
• 
  A barroca fachada do Obradoiro da Catedral de Santiago de Compostela.

Idade Contemporánea

Desde mediados ou finais do século XVIII ata o presente. (Para os ingleses Later Modern Times, é dicir, "Segunda Idade Moderna" ou "Idade Moderna Tardía"). Unha primeira era das revolucións (revolución industrial, revolución burguesa e revolución liberal) acabou co Antigo Réxime e deu paso na segunda metade do século XIX ao triunfo do capitalismo que se estendeu co imperialismo a todo o mundo, á vez que se vía contestado polo movemento obreiro. As guerras napoleónicas deron paso a un período de hexemonía británica durante a era vitoriana. O comezo da transición demográfica (primeiro en Inglaterra, pouco despois no continente europeo e posteriormente no resto do mundo) produce unha verdadeira explosión demográfica que altera de forma radical o equilibrio social e o do home coa natureza, sobre todo a partir da segunda revolución industrial (paso da era do carbón e da máquina de vapor á era do petróleo e o motor de explosión e a era da electricidade). A primeira metade do século XX marcouse por dúas guerras mundiais e un período de entreguerras no que as democracias liberais enfrontadas á crise de 1929 vense desafiadas polos totalitarismos soviético e fascista. A segunda metade do século XX caracterizouse polo equilibrio do terror entre as dúas superpotencias (Estados Unidos e a Unión Soviética), e a descolonización do Terceiro Mundo, no medio de conflitos rexionais de gran violencia (como o árabe-israelí) e unha aceleración da innovación tecnolóxica (terceira revolución industrial ou revolución científico-técnica). Desde 1989, a caída do muro de Berlín e a desaparición do bloque comunista conduciron ao mundo actual do século XXI presidido pola globalización tanto da economía como da presenza política, militar e ideolóxica (soft power -poder brando (en galego)-) da única superpotencia, así como dos seus aliados (potencias clásicas -Unión Europea, o Xapón-), socios ou posibles rivais (potencias emerxentes -a China-) e opositores (potencias menores, como algúns países islámicos, e movementos ás veces expresados en terrorismo -11-S-).

Galería de imaxes da Idade contemporárea

• 
  A Liberdade guiando o pobo (1830), de Eugène Delacroix (Francia).
• 
  Imperio napoleónico en 1812 (en azul escuro).
  En azul claro, os denominados Estados satétites.
• 
  A Segunda guerra mundial en Europa (1939-1941).
• 
  Proba nuclear no atol Bikini, 26 de marzo de 1954, en plena Guerra fría. A era nuclear inaugurouse en 1945, cando os Estados Unidos lanzaron en Hiroshima e Nagasaki as primeiras bombas atómicas. A Unión Soviética seguiuna no que se denominou carreira nuclear ou carreira de armamentos (simultánea á carreira espacial), así como as outras tres potencias con dereito a veto no Consello de Seguridade das Nacións Unidas: Reino Unido, Francia e China. Outros países non asinantes do tratado de non proliferación nuclear desenvolveron este armamento: abertamente na India e Paquistán; sen recoñecelo Israel, Suráfrica -desmantelouno ao caer o réxime de apartheid- e talvez outros.

Véxase tamén

Bibliografía

• Norton, Mary Beth; Gerardi, Pamela, eds. (1995). The American Historical Association's Guide to Historical Literature (3rd ed.). Oxford U.P;  Annotated guide to 27,000 of the most important English language history books in all fields and topics.
• Benjamin, Jules R. (2009). A Student's Guide to History. 
• Carr, E.H. (2001). What is History?. With a new introduction by Richard J. Evans. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 0333977017. 
• Cronon, William (2013). "Storytelling". American Historical Review 118 (1): 1–19. doi:10.1093/ahr/118.1.1. Arquivado dende o orixinal o 23 de xullo de 2016. Consultado o 24 July 2016.  Discussion of the impact of the end of the Cold War upon scholarly research funding, the impact of the Internet and Wikipedia on history study and teaching, and the importance of storytelling in history writing and teaching.
• Evans, Richard J. (2000). In Defence of History. W.W. Norton & Company. ISBN 0393319598. 
• Furay, Conal; Salevouris, Michael J. (2010). The Methods and Skills of History: A Practical Guide. 
• Kelleher, William (2008). Writing History: A Guide for Students;  excerpt and text search.
• Lingelbach, Gabriele (2011). "The Institutionalization and Professionalization of History in Europe and the United States". The Oxford History of Historical Writing. 4: 1800–1945. pp. 78–. ISBN 978-0199533091. Arquivado dende o orixinal o 15 de setembro de 2015. Consultado o 2 July 2015. 
• Presnell, Jenny L. (2006). The Information-Literate Historian: A Guide to Research for History Students;  excerpt and text search.
• Tosh, John (2006). The Pursuit of History. ISBN 1405823518. 
• Woolf, D.R. (1998). A Global Encyclopedia of Historical Writing 2. Garland Reference Library of the Humanities;  excerpt and text search.
• Williams, H.S., ed. (1907). The Historians' History of the World. Book 1. Arquivado dende o orixinal o 15 de setembro de2015. Consultado o 2 July 2015;  This is Book 1 of 25 Volumes.

• Carr, Edward H. (1985). ¿Qué es la historia?. Barcelona: Ariel. ISBN 84-344-1001-X. 

• Tuñón de Lara, Manuel (1985). Por qué la historia. Barcelona: Aula Abierta Salvat. ISBN 84-345-7814-X. 

Outros artigos

• Cliodinámica
• Cronoloxía
• Discurso (narratoloxía)
• Historia ano a ano
• Historia de España
• Historia de Europa
• Historia de Galiza
• Historia do mundo actual
• Historiografía
• Paleontoloxía
• Xenealoxía

Ligazóns externas

• Historiantes (ed.). ""Hayden White: "La historia no es una ciencia o es una ciencia falsa"" (en castelán). 
• Páxina crítica sobre a historia hoxe. en galego