Rosja

{{{nazwa}}}

Herb Rosji flaga Rosji
Hymn: Государственный гимн Российской Федерации [[Plik:{{{hymn audio}}}|200px]]
Stolica	Moskwa
Powierzchnia	17 075 400
Populacja • liczba ludności	145 975 300 (2021)
Domena internetowa	.ru, .su, .рф
PKB ({{{pkb rok}}})  • całkowite   • na osobę	1476,9 mld USDSzablon:RefSzablon:Wzrost {{{pkb na osobę}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{Państwo infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | lata istnienia = | data powstania = | kod mapy = | rok = | dopełniacz nazwy = | terytoria autonomiczne = | terytoria zależne = | ustrój polityczny = | wikicytaty = | władca = | waluta = | pkb psn = | alt mapy = | opis mapy = | premier = | liczba ludności = | data likwidacji = | współrzędne = | nazwa = | gęstość zaludnienia = | ISO 3166 = | pkb psn na osobę = | język urzędowy = | nazwa oryginalna = | pkb na osobę = | religia dominująca = | hymn audio = | kod samochodowy = | flaga = | kod samolotowy = | pkb psn rok = | pkb rok = | strefa czasowa = | mapa = | numer kierunkowy = | prezydent = Nieznane pola: "numer_kierunkowy", "głowa_państwa_opis", "n2_flaga", "dewiza_język", "p2_flaga", "utworzenie_data", "utworzenie_sposób", "gęstość_miejsce", "religia_dominująca", "n1", "lata_istnienia", "w_imieniu_urząd2", "dewiza_polski", "kod_ISO", "p1", "lokalizacja_obraz", "p3_flaga", "n3_flaga", "nazwa_polska", "uwagi", "głowa_państwa", "waluta_symbol", "język_używany", "od_kogo", "p4", "n4", "pkb_ppp", "status_terytorium", "p4_flaga", "n4_flaga", "pkb_osoba", "powierzchnia_wód", "w_imieniu", "powierzchnia_miejsce", "gęstość", "mapa_obraz", "terytoria_autonomiczne", "herb_obraz", "terytoria_zależne", "n5_flaga", "typ_państwa", "hymn_nazwa_polska", "ludność_rok", "głowa_terytorium", "p3", "UTC", "waluta_nazwa", "likwidacja_data", "w_imieniu_tekst", "w_imieniu_tekst2", "flaga_obraz", "język_urzędowy", "ustrój_polityczny", "p5_flaga", "głowa_terytorium_opis", "przez_kogo", "p1_flaga", "likwidacja_sposób", "pkb_ppp_osoba", "pkb_ppp_rok", "ludność_miejsce", "nazwa_dopełniacz", "nazwa_oryginalna", "w_imieniu_urząd", "pkb_rok", "państwo", "p5", "zależne_od", "w_imieniu2", "n3", "n5", "szef_rządu_opis", "n2", "kod_samochodowy", "p2", "n1_flaga", "szef_rządu" oraz "ludność".

Dmitrij Miedwiediew, Prezydent Rosji wraz z premierem Władimirem Putinem

Szablon:Portal Rosja, Federacja Rosyjska (ros. Росси́я, Rossija; Российская Федерация, Rossijskaja Fiedieracyja, posłuchaj po rosyjsku^ⓘposłuchaj po rosyjsku) – państwo rozciągające się od wschodniej Europy poprzez północną część Azji po Ocean Spokojny. Rosja jest największym państwem na świecie według powierzchni, jej terytorium jest większe od kontynentu: Europy, Australii i Antarktydy. Pod względem liczby ludności zajmuje 9. miejsce. Rosja należy do największych gospodarek świata, pod względem PKB zajmuje 6. miejsce na świecie. Państwo rosyjskie dysponuje największymi na świecie zasobami naturalnymi i źródłami energii. Rosja jest członkiem wielu międzynarodowych organizacji, m.in. Rady Bezpieczeństwa ONZ, G8, Wspólnoty Niepodległych Państw, Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Szanghajskiej Organizacji Współpracy i odgrywa znaczącą rolę w polityce światowej.

Początki państwowości ruskiej sięgają IX wieku. Kultura ruska kształtowała się pod silnym wpływem Słowian południowych i Bizancjum, za których pośrednictwem przyjęto prawosławie. W XII w. Ruś Kijowska uległa rozbiciu na księstwa udzielne. Wydzielone w XIII w. Księstwo Moskiewskie doprowadziło do scalenia większości ziem ruskich i wyzwolenia ich spod panowania tatarskiego (XIII-XV w.). Najazdy tatarskie wywarły silny wpływ na historię Rusi a sami Tatarzy do dziś są największą mniejszością etniczną Rosji. W 1547 roku Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara a nazwa państwa została zmieniona na Carstwo Rosyjskie. W latach 862-1598 dynastią panującą byli Rurykowicze, w latach 1613-1917 na tronie zasiadali Romanowowie. Za panowania Piotra Wielkiego doszło do umocnienia pozycji Rosji na arenie międzynarodowej i ustanowienia Imperium Rosyjskiego. W XVI-XIX w. Rosja zyskała ogromne obszary w Europie Wschodniej, Azji Północnej, Środkowej, na Kaukazie oraz (przez pewny czas) w Ameryce Północnej. Rewolucje w 1917 r. oraz I wojna światowa położyły kres monarchii. W listopadzie 1917 władzę przejęli bolszewicy, którzy w 1922 ustanowili Związek Radziecki. W ZSRR Rosja (czyli Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, w skrócie RFSRR) pełniła rolę dominującą. Rządy Stalina doprowadziły do przekształcenia ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy. Zmiany te kosztowały jednak życie wielu milionów ludzi, którzy padli ofiarą okrutnej polityki. Od lat 70. XX w. ZSRR przeżywał okres stagnacji. Zbyt późne i nieudane reformy Michaiła Gorbaczowa nie powstrzymały rozkładu państwa. W 1991 r. doszło do rozwiązania ZSRR i od tej pory Rosja jest samodzielnym państwem. Widać różnicę między obecną pozycją Rosji, a czasami zimnej wojny, kiedy ZSRR był jednym z dwóch światowych supermocarstw.

Pochodzenie nazwy kraju

Nazwa Rosja, którą zaczęto używać pod koniec XV wieku, pochodzi od greckiej nazwy Rusi Ῥώς (Rhos). Zatem Rosja znaczy tyle co "Ruś". O ile etymologia słowa Rosja jest oczywista, o tyle pochodzenie słowa Ruś wzbudza wiele kontrowersji. W historii wywodzono ją od nazwy starożytnego plemienia Roksolanów, od słowa rossieje, co oznacza rozsiane (po ziemi, daleko) i wielu różnych nazw topograficznych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę "Ruś" od ugrofińskiego słowa "Ruotsi", które oznacza "mieszkańcy wybrzeża", "brzeżanie". Finowie do dzisiaj nazywają tak również Szwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyż roslag oznacza w staronordyjskim "wybrzeże". Przez szereg stuleci używano dwóch nazw kraju równolegle. Nazwa Rosja stała się zdecydowanie bardziej popularna od Rusi dopiero w XVIII wieku.

Polityka

Rola w polityce światowej

Ponieważ Federacja Rosyjska jest prawnym sukcesorem ZSRR, a większość terytorium, ludności i produkcji przemysłowej ZSRR była w Rosji, po upadku ZSRR Rosja nadal pełni ważną rolę w polityce światowej. Kraj ten należy do G8. Rosja została oficjalnie włączona do G7 w roku 1998 nie ze względu na znaczenie ekonomiczne, lecz z przyczyn politycznych. Był to wyraz wdzięczności dla prezydenta Jelcyna za przeprowadzenie reform gospodarczych w Rosji i za jego neutralną postawę wobec rozszerzenia NATO na wschód, co dało G7 + Rosję. G8 utworzono już za rządów Władimira Putina wraz z polepszaniem się w tym czasie sytuacji ekonomicznej w Rosji.

Rosja jest pełnoprawnym członkiem następujących organizacji międzynarodowych: APEC, ARF, BIS, BSEC, Rady Europy, Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, G8, G20, GCTU, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, IDA, IFC, IFRCS, Międzynarodowa Organizacja Hydrograficzna, ILO, IMO, Inmarsat, Interpol, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, Klub Paryski, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Komitet Olimpijski, MIGA, MINURSO, NSG, ONZ, OPCW, Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, OSCE, PCA, PFP, Powszechny Związek Pocztowy, Rada Arktyczna, Rada Bezpieczeństwa ONZ, Rada Europy, Rada Państw Morza Bałtyckiego, Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego, SCO, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNITAR, UNMEE, UNMIL, UNMIS, UNOCI, UNOMIG, UNTSO, UNWTO, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, Wspólnota Niepodległych Państw, ZC, Związek Białorusi i Rosji oraz posiada status obserwatora w organizacjach: CERN, Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji, Stowarzyszenie Integracji Latynoamerykańskiej, OPA, Organizacja Konferencji Islamskiej i WTO. Rosja jest także sygnatariuszem Międzynarodowego Trybunału Karnego, partnerem w rozmowach ASEAN i gościem NAM-u.

Ustrój polityczny

Rosja jest państwem federacyjnym o semiprezydenckim (mieszanym) systemie rządów. Od 17 kwietnia 1992 roku używa 2 równorzędnych nazw Rosja i Federacja Rosyjska. Zgodnie z konstytucją, zaaprobowaną w referendum z 12 grudnia 1993 roku, głową państwa jest prezydent od 2012 powinien być wybierany na 6-letnią kadencję w wyborach powszechnych (do roku 2012 kadencja trwa 4 lata). Prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej (prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i władzy wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, naczelnym dowódcą sił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centralną i regionalną).

Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Federalne, składające się z izby wyższej: Rady Federacji oraz izby niższej: Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 166 członków (po 2 przedstawicieli z każdego z 83 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie delegowanym przez głowę regionu i przez lokalny parlamenty). Kandydaturę na przewodniczącego regionu zgłasza prezydent a tę kandydaturę zatwierdza lokalny parlament. Jeżeli żaden z trzech kolejnych kandydatów prezydenta nie otrzyma zgody parlamentu, to prezydent ma prawo do rozwiązania tego parlamentu. Kandydatów zatwierdza wówczas nowowybrany parlament. Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych którzy od 2012 powinni być wybierani na 5-letnią kadencję (do roku 2012 kadencja trwała 4 lata) w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawie systemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 – w okręgach 1-mandatowych).

Organem władzy wykonawczej jest rząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta a Duma ma uzgodnić tę decyzję (przy braku zgody prezydent posiada prawo do rozwiązania Dumy). Członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera. Subiekty Federacji Rosyjskiej mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej (ordynacja wyborcza jest analogiczna do wyborów do Dumy) oraz wykonawczej (przewodniczący regionu, mianowany przez prezydenta, powołuje rząd regionalny).

Partie polityczne

W Rosji istnieje system wielopartyjny. Partie konkurują o miejsca w dwuizbowym parlamencie – 450-osobowej Dumy Państwowej i 166-osobowej Rady Federacji. W wyniku ostatnich wyborów w Dumie znalazły się cztery partie: Jedna Rosja, Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej, Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji oraz Sprawiedliwa Rosja. Tylko te partie przekroczyły próg wyborczy 7% głosujących.

Do innych pomniejszych partii politycznych należą m.in. Agrarna Partia Rosji, Jabłoko, Partia Ożywienia Narodowego "Wola Narodu", Pokój i Jedność, Rosyjska Partia Sprawiedliwości, Sojusz Sił Prawicowych, Unia Demokratyczna i Zielona Alternatywa. Skrajnie opozycyjne wobec obecnych władz ugrupowanie Inna Rosja zrzesza pięć niewielkich partii politycznych o całkowicie odmiennych programach. W Rosji działają także niewielkie ugrupowania monarchistyczne, np. Stowarzyszenie Rodziny Romanowów.

Przestrzeganie praw i swobód

Wolność prasy w różnych regionach Rosji w 2006 roku. Barwa zielona oznacza regiony "wolne", pomarańczowa "wolne, ale zagrożone" a czerwona oznacza regiony z "brakiem wolności prasy". Dla regionów oznaczonych szarą barwą brak danych.

Sobór Ziemski w 1612 r. Tłum zgromadzony przed Monastyrem Ipatiewskim prosi matkę Michaiła Romanowa, by pozwoliła mu wyjechać do Moskwy na koronację carską. Iluminacja książki z 1673 r.

Senat Rządzący, posiedzenie z dnia 7 maja 1901 r. – obraz pędzla Ilji Riepina z 1903 r. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu.

Poziom przestrzegania praw i swobód w Rosji jest niezwykle trudny do ustalenia ze względu na dość wielkie różnice panujące pomiędzy poszczególnymi regionami kraju jak i silnym upolitycznieniem tematu. Prawa i swobody obywatelskie gwarantuje w Rosji rozdział 2. konstytucji przyjętej w 1993 roku. Rosja jest sygnatariuszem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz członkiem innych międzynarodowych instytucji zobowiązujących państwo do przestrzegania praw i swobód obywatelskich. Są to m.in.: Europejska Konwencja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Podporządkowanie prawodawstwa wewnętrznego wymienionym instytucjom umożliwia 15. artykuł rozdziału 1. konstytucji rosyjskiej. Pomimo istnienia odpowiednich instrumentów prawnych, Rosja boryka się z zapewnieniem wolności i praw obywatelskich swoim obywatelom. W rankingu The Economist 2006 Rosja zajęła 102 miejsce na 167 ocenionych państw. W rankingu Press Freedom Index 2009 organizacji Reporterzy bez Granic, Rosja jest na 153. miejscu spośród 175 ocenionych państw.

System penitencjarny
Rosyjskie Gławnoje Uprawlenije Ispołnienija Nakazanij (GUIN) – Główny Zarząd Wykonania Kar – jest drugą co do wielkości (po amerykańskiej) machiną penitencjarną na świecie. W więzieniach przetrzymywanych jest ponad 800 tys. osób. GUIN składa się z 765 obozów, 598 zakładów przemysłowych i 70 gospodarstw rolnych, z roczną produkcją o wartości ponad 525 mln $. System penitencjarny w Rosji zatrudnia 350 tys. osób. 38,2% skazańców to recydywiści a 71,7% z ogółu więźniów odbywa karę za przestępstwa powiązane z narkobiznesem. Ponad 150 tys. więźniów choruje na gruźlicę lub HIV/AIDS. W latach 2003-2004 w rosyjskich więzieniach zmarło ok. 1600 osób.

Tradycje demokratyczne

Rosja należy do państw o starych tradycjach demokratycznych. W średniowieczu, w okresie rozbicia dzielnicowego Rusi, na obszarze pomiędzy Bałtykiem i Uralem istniała Republika Nowogrodzka (1136-1478), z której z czasem wyodrębniła się także Republika Pskowska (1348-1510), później wcielone do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego.

W latach 1549-1653 były zwoływane przez cara (w okresie bezkrólewia przez Dumę) Sobory Ziemskie. Do ich kompetencji należały wybór cara oraz prawodawstwo, które mogło być dodatkowo sankcjonowane przez monarchę. Duma jako organ władzy prawodawczej wykształciła się na Rusi już w X wieku. Prawo do uczestniczenia w Dumie posiadali aż do 1711 r. wyłącznie bojarzy, diakowie i dworiaństwo. W drugiej połowie XVII wieku carowie zaczęli umacniać swoją pozycję kosztem Dumy, wprowadzając rządy autokratyczne. W 1711 r. Duma została zastąpiona przez Senat Rządzący, który istniał do obalenia monarchii. Duma była ponownie reaktywowana jako bezpośrednie następstwo rewolucji w 1905-07 r. i istniała do 6 X 1917, kiedy rozwiązano ją na polecenie Rządu Tymczasowego. Po rewolucji październikowej została 12 XI 1917 demokratycznie wybrana Konstytuanta, którą jednak 6 I 1918 rozwiązali bolszewicy.

Do demokratycznych wyborów Rosja powróciła w ostatnich latach istnienia ZSRR w okresie pieriestrojki. 26 III 1989 odbyły się pierwsze alternatywne wybory do Zjazdu Deputowanych Ludowych, w którym zawiązała się opozycyjna Międzyregionalna Grupa Deputowanych. Pod jej naciskiem 15 III 1990 zniesiono konstytucyjną klauzulę o kierującej roli partii komunistycznej i proklamowano system wielopartyjny. 26 III 1990 odbyły się demokratyczne wybory do parlamentu Rosyjskiej FSRR oraz rad lokalnych. Przewodniczącym Rady Najwyższej Rosji obrano opozycjonistę Borysa Jelcyna, który w czerwcu 1991 zwyciężył w pierwszych wyborach prezydenckich w historii Rosji. W 1993 doszło do kryzysu konstytucyjnego, rozwiązania parlamentu i zniesienia radzieckiej konstytucji. Opór parlamentu przerodził się w pucz który został stłumiony przez wierne prezydentowi wojsko. Pierwsze poradzieckie wybory do Dumy odbyły się 12 XII 1993 r. wraz z wyborami do Rady Federacji i referendum konstytucyjnym. Kadencja pierwszej Dumy i Rady Federacji trwała 2 lata. Kolejne wybory do Dumy odbyły się w 1995, 1999, 2003 i 2007 r. W latach 2000-2005 zmieniono ordynacje regulujące wybory do Rady Federacji i wybory przewodniczących regionów, podnosząc role lokalnych parlamentów i prezydenta.

Geografia

Położenie

Rosja położona jest na dwóch kontynentach: Europie i Azji. Rozciąga się od Europy Wschodniej przez północno-środkową Azję, aż do Oceanu Spokojnego. Rosja graniczy z Norwegią (196 km), Finlandią (1 313 km), Estonią (290 km), Łotwą (292 km), Białorusią (959 km), Ukrainą (1 576 km), Gruzją (723 km), Azerbejdżanem (284 km), Kazachstanem (6 846 km), Chinami (3 645 km), Mongolią (3 441 km), Koreą Północną (17,5 km) oraz Litwą (227 km) i Polską (210 km) – z dwiema ostatnimi poprzez obwód kaliningradzki. Graniczy także z kilkoma państwami poprzez Morze Bałtyckie, Morze Czarne, Morze Kaspijskie, Morze Ochockie z Japonią oraz poprzez Morze Beringa (Cieśnina Beringa) z USA. Długość granic lądowych wynosi 20 241,5 km, morskich – 37 653 km. Rozciągłość południkowa Rosji wynosi do 4000 km, natomiast rozciągłość równoleżnikowa – do 9000 km. Większa część Rosji należy do półkuli wschodniej, ale półwysep Czukocki oraz część wschodnia wyspy Wrangla należy do półkuli zachodniej (Rosja jest jedynym krajem azjatyckim zachodzącym do półkuli zachodniej).

Podział terytorialny

Mapa podziału administracyjnego Rosji. Stan na 01.03.2008

W skład Federacji Rosyjskiej wchodzą 83 równoprawne podmioty:

• 46 obwodów: amurski, archangielski, astrachański, biełgorodzki, briański, czelabiński, irkucki, iwanowski, jarosławski, kaliningradzki, kałuski, kemerowski, kirowski, kostromski, kurgański, kurski, leningradzki, lipiecki, magadański, moskiewski, murmański, niżegorodzki, nowogrodzki, nowosybirski, omski, orenburski, orłowski, penzeński, pskowski, riazański, rostowski, sachaliński, samarski, saratowski, smoleński, swierdłowski, tambowski, tiumeński, tomski, tulski, twerski, uljanowski, włodzimierski, wołgogradzki, wołogodzki, woroneski
• 21 republik: Adygeja, Ałtaj, Baszkiria, Buriacja, Chakasja, Czeczenia, Czuwaszja, Dagestan, Inguszetia, Jakucja, Kabardo-Bałkaria, Kałmucja, Karaczajo-Czerkiesja, Karelia, Komi, Mari Eł, Mordwa, Osetia Północna-Alania, Tatarstan, Tuwa, Udmurcja
• 9 krajów: Ałtajski, Chabarowski, Kamczacki, Krasnodarski, Krasnojarski, Nadmorski, Permski, Stawropolski, Zabajkalski
• 2 miasta wydzielone: Moskwa, Petersburg
• 1 obwód autonomiczny: Żydowski
• 4 okręgi autonomiczne: Chanty-Mansyjski – Jugra, Czukocki, Jamalsko-Nieniecki, Nieniecki

Strefy czasowe

Strefy czasowe w Rosji:

MSK-1	Czas Królewca (UTC+2:00)
MSK	Czas moskiewski (UTC+3:00)
MSK+1	Czas Samary (UTC+4:00)
MSK+2	Czas Jekaterynburga (UTC+5:00)
MSK+3	Czas Omska (UTC+6:00)
MSK+4	Czas Krasnojarska (UTC+7:00)
MSK+5	Czas Irkucka (UTC+8:00)
MSK+6	Czas Jakucka (UTC+9:00)
MSK+7	Czas Władywostoku (UTC+10:00)
MSK+8	Czas Sriedniekołymska (UTC+11:00)
MSK+9	Czas kamczacki (UTC+12:00)

Nr strefy	Nazwa	Czas moskiewski	UTC (czas standardowy)	Główne miasto
1	czas Kaliningradu	-1	+3:00	Kaliningrad
2	czas moskiewski	–	+4:00	Moskwa
3	czas Jekaterynburga	+2	+6:00	Jekaterynburg
4	czas Omska	+3	+7:00	Omsk
5	czas Krasnojarska	+4	+8:00	Krasnojarsk
6	czas Buriacji	+5	+9:00	Ułan-Ude
7	czas Jakucka	+6	+10:00	Jakuck
8	czas Władywostoku	+7	+11:00	Władywostok
9	czas Magadanu	+8	+12:00	Magadan

Tylko dwa regiony Rosji są podzielone przez strefy czasowe: obwód sachaliński (zachodnia część ma czas Władywostoku, wschodnia zaś - czas Magadanu) oraz Jakucja (zachodnia część ma czas Jakucka, środkowa - czas Władywostoku, wschodnia - czas Magadanu).

Istniejący podział na strefy czasowe tworzy trzy linie przy przekroczeniu których czas lokalny zmienia się nie na jedną godzinę a na dwie:

• granica pomiędzy strefą czasu moskiewskiego a strefą czasu Jekaterynburga
• granica pomiędzy strefą czasu Jekaterynburga a strefą czasu Krasnojarska
• granica pomiędzy strefą czasu Krasnojarska a strefą czasu Jakucka.

To powoduje że w Rosji na północ od równoleżnika 65° istnieje 6 stref czasowych, lecz w części południowej kraju jest 9 tych stref.

Wschodnia część Czukotki leży na półkuli zachodniej formalnie poza linią zmiany daty, ale tę linię przesunięto na wschód do granicy z USA.

Klimat

Klimat przeważnie kontynentalny strefy umiarkowanej i podbiegunowej, na niewielkim obszarze wschodniego wybrzeża klimat monsunowy, a nad Morzem Czarnym klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temperatura lipca od +2 °C na północnym wybrzeżu i +15 °C na wschodzie do +25 °C na południu Niziny Wschodnioeuropejskiej. Średnia temperatura stycznia od +1 °C nad Morzem Czarnym i -6 °C na zachodzie do -20 °C na wschodnim wybrzeżu i poniżej -30 °C w Syberii Wschodniej (w rejonie Ojmiakonu ok. -50 °C). Roczna suma opadów od ponad 600 mm na krańcu zachodnim i wschodnim do około 200 mm na Syberii Środkowej i Wschodniej oraz poniżej 200 mm na Nizinie Nadkaspijskiej. W wysokich górach do 1000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 1 miesiąca nad Morzem Czarnym do 9 miesięcy na wybrzeżach Morza Arktycznego.

Wraz ze zmniejszeniem się wpływu Oceanu Atlantyckiego maleje ilość opadów atmosferycznych i rośnie roczna amplituda temperatury powietrza. W okolicach Wierchojańska odnotowano największe na Ziemi, wynoszące powyżej 60 °C, roczne amplitudy temperatury powietrza oraz najniższą temperaturę na półkuli północnej −67,8 °C.

Ukształtowanie powierzchni

Topografia Rosji

Złote Góry Ałtaju

Wulkany na Kamczatce

Jezioro Bajkał

Tajga syberyjska w obwodzie tomskim

Niedźwiedź brunatny w moskiewskim ZOO. Niedźwiedź zajmuje szczególne miejsce w kulturze rosyjskiej a od czasu kiedy William Szekspir przyrównał Rosję do "niedźwiedzia z północy", stał się symbolem Rosji.

Europejską część Rosji zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska. W jej części północnej dominuje krajobraz polodowcowy. Najwyższymi wzniesieniami niziny są wzgórza Wałdaj, gdzie znajdują się źródła Wołgi – najdłuższej rzeki Europy oraz Dniepru i Dźwiny. Europejską część Rosji od azjatyckiej oddzielają góry Ural. Na wschód od Uralu rozciąga się Nizina Zachodniosyberyjska o powierzchni około 3 mln km², która rzeką Jenisiej przechodzi w Wyżynę Środkowosyberyjską (wraz z górami Putorana) o powierzchni około 3,5 mln km². Na północ od Wyżyny Środkowosyberyjskiej rozciąga się Nizina Północnosyberyjska, natomiast na wschód rozpoczyna się Nizina Środkowojakucka. Na wschód od tej niziny rozpoczynają się wschodniosyberyjskie pasma górskie na które składają się: Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Czukockie, Góry Koriackie oraz Góry Środkowe na półwyspie Kamczatka. Na południu Niziny Zachodniosyberyjskiej ku wschodowi rozciągają się południowo-syberyjskie pasma górskie na które składają się: Ałtaj, Sajany, Góry Jabłonowe, Góry Borszczowoczne, Góry Stanowe, Pasmo Stanowe, Góry Ałdańskie, Dżugdżur oraz Sichote Aliń. Najwyższym szczytem Rosji jest Elbrus o wysokości 5642 m n.p.m. znajdujący się w górach Kaukaz.

Wody

Około 70% powierzchni Rosji należy do zlewiska Oceanu Arktycznego, 20% do Oceanu Spokojnego, 8% przypada na obszar bezodpływowy Wołgi (zlewisko Morza Kaspijskiego), pozostałe 2% na zlewisko mórz Oceanu Atlantyckiego.

Łącznie w Rosji jest 2 562 489 wielkich i małych rzek o długości łącznej 8 373 606 km, w tym 120 tys. rzek o długości ponad 10 km i długości łącznej 2,3 mln km. Najdłuższymi rzekami Rosji są: Lena (4400 km), Ob (4338 km), Irtysz (dopływ rzeki Ob, 4248 km, 2010 km w Rosji), Jenisej (4102 km), Wołga (3690 km), Dolna Tunguzka (dopływ rzeki Jenisej, 2989 km), Amur (2824 km), Wiluj (dopływ rzeki Lena, 2650 km), Oleniok (2292 km), Ałdan (dopływ rzeki Lena, 2273 km), Dniepr (2200 km, 485 km w Rosji), Kołyma (2129 km) i Don (1950 km). Wołga jest najdłuższą rzeką europejskiej części Rosji, a zarazem całej Europy.

W Rosji jest ok. 2 mln jezior, najwięcej na Pojezierzu Karelskim. Liczne małe jeziora występują też w strefie tundry (zwłaszcza w dolinie Indygirki i Kołymy), a na Nizinie Nadkaspijskiej znajdują się jeziora słone, będące pozostałością po większym zasięgu Morza Kaspijskiego. W górach leżą jeziora śródgórskie, do których zalicza się m.in. Bajkał.

Największym jeziorem Rosji (i Świata) jest Morze Kaspijskie. W Rosji znajduje się też najgłębsze jezioro na świecie – Bajkał (około 1/5 światowych zasobów wody słodkiej). Ma on głębokość 1642 m, natomiast dno jeziora jest 1186,5 metrów pod poziomem morza, co tworzy największą na świecie kryptodepresję.

Ok. 60 tys. km² zajmują w Rosji lodowce, głównie w Arktyce i na Kaukazie (1800 km²). Prawie 2 mln km² to bagna, (najwięcej na Nizinie Zachodniosyberyjskiej). W Rosji jest dużo sztucznych zbiorników wodnych, tworzących często systemy kaskad, m.in. na Wołdze (Rybiński 4580 km², Niżnonowogrodzki 1590 km², Samarski 6450 km², Wołgogradzki 3117 km²), na Angarze (Bracki 5470 km²), na Donie (Cymlański 2700 km²), na Jeniseju (Krasnojarski 2000 km²) i na Kamie (Kamski 1915 km²).

Flora i fauna

Roślinność i gleby układają się równoleżnikowo, wyróżnia się 4 zasadnicze strefy:

1) tundrową, zajmującą ok. 25% powierzchni, pozbawioną drzew, rosną tu głównie mchy, porosty, na południu zarośla karłowate. Typowymi zwierzętami zamieszkującymi tę strefę są: renifer, lis polarny, zając bielak, leming, niedźwiedź polarny, białozór, myszołów włochaty i sowa śnieżna. W XX wieku reintrodukowano na Wyspie Wrangla woła piżmowego. Rozwinięta hodowla reniferów. Strefa ta przechodzi stopniowo w lasotundrę porosłą karłowatymi drzewami (modrzewiem lub brzozą), gdzie hoduje się bydło i w niewielkim stopniu uprawia różne warzywa, m.in. ziemniaki, kapustę czy rzodkiewki.

2) leśną, zajmującą ok. 60% powierzchni i ok. 80% wszystkich lasów kraju. W jej skład wchodzą głównie drzewa iglaste (85%), z dominacją modrzewia (tzw. tajga modrzewiowa typowa dla wschodniej Syberii, na wschód od Jeniseju), oraz drzewa liściaste, z dominacją brzozy (15% powierzchni), występujące głównie w centralnej części kraju oraz na Syberii Zachodniej, gdzie tworzą kompleks tzw. białej tajgi. W ciągu krótkiego lata w lasach tych pojawiają się duże ilości komarów. Poza wieloma gatunkami owadów żyją tam także liczne płazy i gady, m.in. kumak dalekowschodni, grzechotnik skalny, połoz amurski, żmija zygzakowata czy zaskroniec zwyczajny. Typowymi dla tej strefy ptakami są: sikory, jemiołuszki, głuszce, krogulce i jastrzębie. Na obszarze tajgi spotyka się wędrujące stada reniferów. Występuje tam także wiele innych gatunków ssaków takich jak: tygrys syberyjski, pantera śnieżna, ryś, niedźwiedź brunatny, niedźwiedź himalajski, bóbr, wydra, koziorożec syberyjski, łoś, jeleń wschodni, sarna syberyjska, łasica, gronostaj, norka, wiewiórka, rosomak, borsuk, lis i wilk. Po 1951 restaurowano w Rosji populację żubra rasy kaukaskiej oraz odnowiono populację żubra nizinnego w lasach podmoskiewskich. Obszar bardzo dobrych gleb (czarnoziemów), ok. 40% powierzchni stanowią grunty orne. Dominuje tu uprawa pszenicy, buraka cukrowego i kukurydzy.

3) stepową – brak roślinności drzewiastej, występują gleby kasztanowe i czarnoziemy. Grunty orne stanowią ponad połowę powierzchni. Uprawia się pszenicę, kukurydzę, słonecznik. Na stepach żyje wiele owadów, takich jak: pasikoniki, mszyce, mrówki, szarańcza, skoczki. Stepowymi ssakami są dzikie konie oraz małe gryzonie, takie jak: susły, norniki, chomiki. Mała ilość stepowych dużych zwierząt kopytnych ogranicza możliwość zdobywania pokarmu przez drapieżniki. Żyją tu wilki, lisy oraz drapieżne ptaki: orły, sokoły, sowy, myszołowy, a także kuropatwa, przepiórka, cietrzew i drop.

4) subtropikalną, obejmującą wybrzeże Morza Czarnego, gdzie występuje roślinność śródziemnomorska. W strefie tej przeważają lasy liściaste i iglaste. Rosną w nich zawsze zielone dęby oraz drzewa szpilkowe: różne gatunki sosen, jałowców, cedry i cyprysy. Łagodny klimat śródziemnomorski sprzyja uprawie wielu roślin. Najbardziej typowe dla tej strefy są oliwka, figowiec i winorośl. W strefie śródziemnomorskiej żyje wiele gatunków zwierząt, m.in. jeleń szlachetny, kozica, koziorożec kaukaski, żbik, różne gatunki nietoperzy i sępów a także żmija kaukaska, gniewosz plamisty i wąż Eskulapa.

Największe miasta Rosji

Zgodnie ze spisem powszechnym z 2002 r. prawa miejskie posiada w Rosji 1108 miejscowości.

Nazwa polska	Nazwa rosyjska	Ludność w tys. (2010)	Powierzchnia w km² (2010)	Region
Moskwa	Москва	11 514	1091	Miasto wydzielone
Petersburg	Санкт-Петербург	4849	1439	Miasto wydzielone
Nowosybirsk	Новосибирск	1410	507	Obwód nowosybirski
Jekatierinburg	Екатеринбург	1344	1151	Obwód swierdłowski
Niżny Nowogród	Нижний Новгород	1271	460	Obwód niżnonowogrodzki
Kazań	Казань	1137	613	Tatarstan
Samara	Самара	1134	466	Obwód samarski
Omsk	Омск	1128	573	Obwód omski
Czelabińsk	Челябинск	1096	530	Obwód czelabiński
Rostów nad Donem	Ростов-на-Дону	1048	354	Obwód rostowski
Ufa	Уфа	1030	708	Baszkiria
Perm	Пермь	986	800	Kraj Permski
Wołgograd	Волгоград	979	565	Obwód wołgogradzki
Krasnojarsk	Красноярск	962	348	Kraj Krasnojarski
Woroneż	Воронеж	848	596	Obwód woroneski
Saratów	Саратов	827	393	Obwód saratowski
Togliatti	Toльятти	722	315	Obwód samarski
Krasnodar	Краснодар	713	840	Kraj Krasnodarski
Iżewsk	Ижевск	611	315	Udmurcja
Jarosław	Ярославль	607	205	Obwód jarosławski
Uljanowsk	Ульяновск	602	622	Obwód uljanowski

Demografia

Ludność Rosji
Rok	Ludność	Rok	Ludność
ok. 1550	9 - 11 mln	1991	148 275 000
ok. 1600	11 - 13 mln	1995	148 460 000
1750	17 mln	2000	146 890 000
1850	60 mln	2005	143 474 000
1897	67 473 000	2006	142 754 000
1914	89 900 000	2007	142 221 000
1926	92 700 000	2008	142 009 000
1959	117 534 000	2009	141 904 000
1970	130 079 000	2010	141 915 000
1989	147 020 000
Źródło: Pipes Richard, Rosja carów, Warszawa 2006 Oficjalne dane z radzieckich i rosyjskich spisów powszechnych
Wykres liczby ludności Rosji w latach 1897-2010.
Liczba ludności Rosji w latach 1897-2010

Statystyki demograficzne

W latach 1993-2008 występowało w Rosji zjawisko depopulacji. Liczba jej mieszkańców spadła z 148,6 mln na początku 1993 do 142 mln w 2008. Przyczynami były zbyt niska stopa urodzeń, względnie niska oczekiwana dalsza długość trwania życia (związana z niskim poziomem opieki zdrowotnej, brakiem zdrowego trybu życia i alkoholizmem ludności) oraz niedostateczna liczba imigrantów. W 2009 po raz pierwszy od 15 lat zanotowano w Rosji przyrost ludności mimo nadal ujemnego przyrostu naturalnego. W 2010 znowu miał miejsce ubytek ludności w związku z ubytkiem naturalnym (241,4 tys. osób) oraz saldem migracyjnym niewystarczającym dla kompensacji strat w ruchu naturalnym (158,1 tys. osób).

Według Światowej Organizacji Zdrowia:

• Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia (2009): w całej populacji 69 lat, u mężczyzn 63 lat, u kobiet 75 lata
• Śmiertelność poniżej 5 roku życia (2006): w całej populacji 13 na 1000, u chłopców 15 na 1000, u dziewczynek 11 na 1000
• Śmiertelność dorosłych (15-60 lat, 2006): w całej populacji 300 na 1000, u mężczyzn 432 na 1000, u kobiet 158 na 1000
• Oczekiwane dalsze trwanie życia w zdrowiu osób w wieku 60 lat (2002): mężczyźni: 10,1 lat, kobiety 14,2 lat
• Liczba miejsc szpitalnych (2006): 97 na 10 000 mieszkańców.

(2009)
Liczba ludności	141 914 509
Ludność według wieku
0 – 14 lat	15,1 % ( 21 400 612 )
15 – 64 lat	72,0 % ( 102 223 230 )
ponad 64 lata	12,9 % ( 17 890 667 )
Średnia wieku
całej populacji	38,5 lat
mężczyźni	35,2 lat
kobiety	41,7 lat
Ubytek naturalny	-1,7 osób/1000 mieszkańców (2010)
Współczynnik urodzeń	12,6 urodzeń/1000 mieszkańców(2010]</ref>)
Współczynnik zgonów	14,3 zgonów/1000 mieszkańców(2010)
Współczynnik migracji	1,11 migrantów/1000 mieszkańców (2010)
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,06 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,05 mężczyzn/kobiet
15 – 64 lat	0,93 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,46 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
w całej populacji	7,53 śmiertelnych/1000 żywych (2010)
płci męskiej	9,04 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	7,11 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
w całej populacji	68,98 lat(2010)
mężczyzn	63,03 lat(2010)
kobiet	74,87 lat(2010)
Rozrodczość	1,54 urodzeń/kobietę
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS	1,2% (2008)
Liczba osób żyjących z HIV/AIDS	870 000 (2008)
Liczba zmarłych na HIV/AIDS	12 500 (2008)

Struktura etniczna

Zgodnie ze spisem ludności przeprowadzonym w 2002 roku największą grupą etniczną Rosji są Rosjanie (ros. russkije, dosłownie ruscy, Rusini) należący do Słowian wschodnich. Rosję zamieszkuje ich blisko 115,9 mln (prawie 80%). Potocznie słowo Rosjanie (ros. rossijanie) jest używane do określenia wszystkich obywateli Rosji bez względu na przynależność etniczną, podobnie jak często czyniono to wobec obywateli Związku Radzieckiego. Dawniej etnicznych Rosjan nazywano też Wielkorusinami (ros. wielikorusy), gdyż zamieszkiwali nie tyle większą, co starszą część państwa, w przeciwieństwie do Małorusinów (dziś Ukraińców). Grupami etnograficznymi w ramach narodu rosyjskiego są: Kamenszczyki, Karimczycy, Kierżacy, Kołymczanie, Kozacy, Mezency, Pomorcy, Ruskoustnicy i wiele innych.

Ludność Rosji
Pozycja	Naród	Liczba	%	Pozycja	Naród	Liczba	%
1	Rosjanie	115,889 mln	79,82	19	Buriaci	445 175	0,31
2	Tatarzy	5 554 601	3,82	20	Jakuci	443 852	0,31
3	Ukraińcy	2 942 974	2,03	21	Kumycy	422 409	0,29
4	Baszkirzy	1 674 389	1,18	22	Ingusze	413 016	0,28
5	Czuwasze	1 637 090	1,13	23	Lezgini	411 535	0,28
6	Czeczeni	1 360 253	0,94	24	Komiacy	293 406	0,2
7	Ormianie	1 130 491	0,78	25	Tuwińcy	243 442	0,17
8	Mordwini	843 350	0,58	26	Żydzi	229 938	0,16
9	Awarowie	814 473	0,56	27	Gruzini	197 934	0,14
10	Białorusini	807 970	0,56	28	Karaczajowie	192 182	0,13
11	Kazachowie	653 962	0,45	29	Romowie	182 766	0,13
12	Udmurci	636 906	0,44	30	Kałmucy	173 996	0,12
13	Azerowie	621 840	0,43	31	Mołdawianie	172 330	0,12
14	Maryjczycy	604 298	0,42	32	Lakowie	156 545	0,11
15	Niemcy	597 212	0,41	33	Koreańczycy	148 556	0,1
16	Kabardyjczycy	519 958	0,36	34	Kozacy (rosyjska grupa etniczna)	140 028	0,1
17	Osetyjczycy	514 875	0,35	35	Inne narodowości	2 274 530	1,56
18	Dargijczycy	510 156	0,35	36	Bez podania narodowości	1 460 751	1,01
Źródło: rosyjski spis powszechny 2002

Religia

Cerkwie na wyspie Kiży na jeziorze Onega. Pogost Kiży znajduje się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Meczet Kuł Szarif w Kazaniu. Budowla wraz z kremlem kazańskim znajduje się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Chakaska szamanka. Rosyjska pocztówka z 1908 r.

Ze względu na specyfikę religijności Rosji i znaczne zróżnicowane wyznaniowe niemożliwe jest uzyskanie rzetelnych i jednoznacznych danych. Wg różnych badań 53-73% obywateli Rosji to chrześcijanie (51-71% prawosławni, 1-2% katolicy, 1% protestanci), 6-15% to muzułmanie. Wyznawcy innych religii stanowią mniej niż 1% populacji. Liczba ateistów, agnostyków i wyznawców religii nieodwołujących się do pojęcia Boga/bogów (np. buddyzmu) wynosi 24-48%.

95% zarejestrowanych prawosławnych przynależy do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Liczba praktykujących prawosławnych jest stosunkowo niska i wynosi 15-20%. W 988 r. prawosławie przyjął książę kijowski Włodzimierz I Wielki. Data chrztu Rusi często jest uważana za początek samego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kościół stanowił początkowo metropolię w składzie Patriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiego prawosławia. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie. Po najazdach tatarskich Kijów utracił jednak swe polityczne znaczenie. W 1299 r. metropolita Maksym przeniósł swą siedzibę do Włodzimierza. W 1325 r. następca Maksyma, Piotr przeniósł stolicę Kościoła do Moskwy. W 1448 r. Kościół uzyskał niezależność od Patriarchatu Konstantynopola (status autokefalii), a metropolita Jonasz tytuł Metropolity Moskwy i Wszechrusi. W 1589 r. metropolita Jow stał się pierwszym patriarchą Moskwy i Wszechrusi. Jako patriarchat zajmuje on piąte miejsce w dyptychu Kościołów prawosławnych, tuż po czterech patriarchatach starożytnych – konstantynopolitańskim, jerozolimskim, antiocheńskim i aleksandryjskim. Rosyjski Kościół Prawosławny posiada obecnie: 157 diecezji, 29 268 parafii, 203 biskupów, 30 670 księży i diakonów, 829 monastyrów oraz 87 szkół teologicznych (w tym 5 akademii duchowych i 3 uniwersytety).

Islam jest najbardziej rozpowszechniony na północnym Kaukazie, środkowym Powołżu i Uralu, Moskwie i Petersburgu. Muzułmanie stanowią większość w kaukaskich republikach, Baszkirii i Tatarstanie, gdzie święta muzułmańskie obchodzone są na poziomie republikańskim. Dominującym nurtem w islamie rosyjskim jest sunnizm (90%), bogate tradycje ma także sufizm. Wg Pew Research Center Rosja ma największą populację muzułmańską w Europie. W 2010 roku w Rosji miało żyć 16,4 mln muzułmanów (11,6% populacji rosyjskiej). Pew Research Center szacuje, że liczba wyznawców islamu wzrośnie w 2030 do 18,6 mln, czyli 14,4% populacji Rosji.

Buddyzm jest religią tradycyjną w pięciu regionach Rosji: Kałmucja (jedyny w Europie region buddyjski), Tuwa, Buriacja, Kraj Zabajkalski i obwód irkucki. Większość rosyjskich buddystów wyznaje jego tybetańską odmianę. W Mari El wyznawana jest tradycyjna religia Maryjczyków, jedyna politeistyczna religia w Europie. Na Syberii oraz Dalekim Wschodzie pośród niektórych ludów tubylczych spotykane są praktyki i wierzenia szamanistyczne i animistyczne, należące do najstarszych wierzeń na świecie w ogóle.

Edukacja

Rosja należy do krajów o najmniejszym odsetku analfabetów na świecie (0,6%). W Rosji działają obecnie 1304 szkoły wyższe (685 szkoły państwowe i 619 szkoły prywatne) i 48 państwowych uniwersytetów. W latach 2003–2004 liczba uczniów szkół wyższych wyniosła 5 947 500 (5 228 700 uczniów szkół państwowych i 718 800 uczniów szkół prywatnych). W rezultacie silnego nacisku państwa na promowanie nauk ścisłych oraz technologii w edukacji, matematyka, fizyka, chemia, medycyna, lotnictwo oraz astronautyka są w Rosji najlepiej rozwiniętymi dziedzinami nauki. Konstytucja Rosji gwarantuje obywatelom bezpłatny dostęp do edukacji.

Historia

Prehistoria i starożytność

Przypuszczalne kierunki migracji ludności praindoeuropejskie na podstawie teorii kurhanowej. Fioletowo zaznaczony najstarszy obszar (4000-3500 lat p.n.e.). Barwa ciemnopomarańczowa oznacza obszary zasiedlone do ok. 2500 r. p.n.e. a barwa jasnopomarańczowa tereny zasiedlone do ok. 1000 r. p.n.e.

W czasach prehistorycznych szerokie stepy południowej Rosji były zasiedlone przez pasterskich nomadów. Według teorii kurhanowej ludność praindoeuropejska uformowała się na południu dzisiejszej Rosji (ok. 10 000 lat temu) a następnie migrując do Europy i Azji dała początek m.in. Grekom, Germanom, Celtom, Bałtom, Słowianom i ludom indo-irańskim. Przypuszczalnie ok. 6000-7000 lat temu przywędrowały z okolic Uralu do Europy Północnej pierwsze plemiona ugrofińskie. Nowoprzybyłe ludy wkrótce zdominowały ludność paleoeuropejską, która uległa całkowitej asymilacji z migrantami. W okresie starożytnym Step Pontyjski był znany jako Scytia a jego kresy zachodnie również jako Sarmacja. Dorzecze Dniepru było zasiedlone przez Słowian już w V w. n.e. Niektóre ziemie późniejszego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, zwłaszcza obszary północno-wschodnie, zostały zasiedlone przez ludność słowiańską po 1000 r.

Starożytni Grecy założyli wiele kolonii na rosyjskim wybrzeżu Morza Azowskiego i Czarnego (m.in. Tanais, Fanagoria, Hermonassa, Gorgippia) przynosząc ze sobą zdobycze cywilizacji klasycznej. W wyniku zjednoczenia się greckich kolonii powstało nad Morzem Azowskim Królestwo Bosporańskie (ok. 480 p.n.e. – II wiek n.e.), które wkrótce stało się zależne od Cesarstwa rzymskiego a następnie Bizancjum.

W okresie starożytnym i we wczesnym średniowieczu przez terytorium Rosji wędrowały liczne ludy różnego pochodzenia, m.in. Hunowie, Alanowie, Awarowie, Bułgarzy, Chazarowie, Połowcy i Węgrzy. Ok. 632 roku powstało na południu Rosji pierwsze państwo bułgarskie, tzw. Stara Wielka Bułgaria, które upadło ok. 671 r. na skutek poniesionej klęski w wojnie z Chazarami. Bułgarzy emigrowali wówczas do Europy dając początek dzisiejszemu państwu bułgarskiemu oraz nad Wołgę, gdzie utworzyli Bułgarię Kamską (VII-XIII w.). W poł. VII w. na terenach Północnego Kaukazu powstał Kaganat Chazarski (ok. 650-969) – jedyne znane państwo judaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymi Żydami. Chazarowie opanowali w VIII w. znaczne obszary południowej Rosji i Ukrainy podporządkowując sobie część wschodniej Słowiańszczyzny (m.in. plemię Polan).

Początki państwowości ruskiej

Przez terytoria ruskie przebiegały szlaki handlowe łączące kraje Morza Bałtyckiego z Bizancjum i Bliskim Wschodem (tzw. szlak "od Waregów do Greków" i "szlak sarmacki"). Wyprawy handlowe Dnieprem, Wołgą, Donem i innymi rzekami zetknęły podróżujących tędy kupców i Waregów z plemionami słowiańskimi.

Ziemie rosyjskie w połowie IX wieku. Barwą czerwoną oznaczono najstarsze grody ruskie – obszary te stanowię kolebkę państwowości ruskiej. Linią niebieską oznaczono granice Kaganatu Chazarskiego. Ruś toczyła z Chazarami w IX w. wiele wojen i wyparła ich ostatecznie w X wieku z terytoriów dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji.

Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Waregowie (m.in. Ruryk i Oleg Mądry), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na ziemie ruskie przed 860 r. Przybycie Ruryka do Nowogrodu Wielkiego w 862 r. uważa się za symboliczny początek historii Rosji. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Waregów, plemion wschodniosłowiańskich (Słowienie, Krywicze i Połoczanie) oraz plemion ugrofińskich (Czudź, Weś, Merja, Muroma i Meszczera) i stworzył fundamenty państwa ruskiego, tzw. Rusi Nowogrodzkiej. Ruryk był także założycielem dynastii Rurykowiczów, która sprawowała rządy w Rosji do 1598 roku.

Z czasem część drużyny Ruryka (m.in. Askold i Dir) oddzieliła się od niego i udała się w dół Dniepru opanowując podległe Chazarom państwo Polan z ich największym grodem Kijowem. Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw ruskich oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2. poł. X w. zachowały szeroką autonomię. Oleg z przyczyn geopolitycznych przeniósł swą siedzibę z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa, jednakże do końca XII w. Nowogród pozostawał największym miastem ruskim. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) i Igor Rurykowicz (panujący w latach 912/922-945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel.

Rządząca w latach 945-957 księżna Olga scentralizowała państwo i stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym, Kaukaz i na Bałkany. Światosław toczył m.in. liczne wojny z Chazarami doprowadzając ok. 969 do ostatecznego upadku Kaganatu Chazarskiego. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książę Włodzimierz I w 988 r. przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa oficjalną religię państwową.

Panujący w latach 1019-1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Cerkwi prawosławnej na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozbiciu jedności politycznej kraju.

Rozbicie dzielnicowe Rusi

Ruś w XI wieku (1015-1113).

Ruś w XII wieku (1113-1194).

Ziemie ruskie pod koniec XIV wieku.

W XI w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstała Republika Nowogrodzka, na północnym zachodzie Księstwo Połockie, na południowym zachodzie księstwo wołyńskie. W centralnej części powstały księstwa: Kijowskie, Turowskie i Smoleńskie, na północnym wschodzie księstwa rostowskie i muromskie, na południowym wschodzie: czernihowskie, perejasławskie i tmutarakańskie. Z czasem podział ten uległ jeszcze większemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułem wielkiego księcia. W przeciągu lat 1054-1224 na Rusi istniały 64 księstwa, 293 książąt usiłowało zasiąść na tronie a ich polityka doprowadziła do wybuchu 83 wojen domowych.

W 1125 r. z Księstwa Rostowskiego wyodrębniło się Księstwo suzdalskie, które w 1157 r. przekształciło się w Księstwo Włodzimierskie. Z Księstwa Kijowskiego wyodrębniło się z czasem Księstwo Peremysko-Trembowlskie, z którego zaś w 1140 r. powstało księstwo halickie, połączone w 1199 r. unią personalną z księstwem wołyńskim.

W 1169 r. książę włodzimierski Andrzej I Bogolubski opanował Kijów uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum swego państwa pozostawił Włodzimierz nad Klaźmą, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.

Jarzmo tatarskie

W XIII w. rosło zagrożenie księstw ruskich ze strony Złotej Ordy tatarskiej. Po klęsce sił rusko-połowieckich w bitwie nad Kałką (1223) Batu-chan podbił wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego oraz Republiki Nowogrodzkiej, która jednak zmuszona była uznać zwierzchność Złotej Ordy i opłacać trybut. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W 1299 r. podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimi Toktą i Nogajem metropolita Wszechrusi Maksym przeniósł swą siedzibę ze zniszczonego Kijowa do Włodzimierza nad Klaźmą, w wyniku czego miasto to stało się zarówno głównym ośrodkiem politycznym jak i religijnym Rusi.

W XIII i XIV w. niektóre z zachodnich, mniejszych księstw ruskich przeszły w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy. Litwa korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami, wielokrotnie najeżdżała ziemie ruskie podporządkowując sobie księstwa Połockie i Pińskie. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 bezpośrednio do niej wcielona. Z inicjatywy książąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy na Ukrainie, po czym emigrowali do Riazania. W wyniku wojny polsko-litewskiej (1340-1392) zostało zlikwidowane Księstwo Halicko-Wołyńskie a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę.

W okresie panowania tatarskiego wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. 1240 pokonał Szwedów (bitwa nad Newą), 1242 wojska Zakonu kawalerów mieczowych (bitwa na jeziorze Pejpus) i powstrzymał najeżdżające Ruś wojska litewskie. 1252 otrzymał od chana Sartaka Wielkie Księstwo Włodzimierskie, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi.

Księstwo Moskiewskie

Pomnik tysiąclecia Rosji w Nowogrodzie Wielkim. Przybycie Ruryka do Nowogrodu Wielkiego w 862 roku uważa się za początek historii Rosji.

Rozwój terytorialny Księstwa Moskiewskiego (1300-1462).

Kozacy pod wodzą Jermaka zdobywają Syberię. Obraz pędzla Wasilij Surikowa namalowany w 1895 roku. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas Księstwo Moskiewskie, w którym od 1263 r. zasiadał na tronie najmłodszy syn Aleksandra, Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów.

W 1325 r. metropolita Wszechrusi Piotr przeniósł swą siedzibę z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy. Syn Daniela Iwan I Kalita pokonał w 1328 r. przy pomocy Tatarów najgroźniejszego z konkurentów, księcia twerskiego Aleksandra Michajłowicza i w tym samym roku uzyskał tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego. W 1328 r. Kalita przeniósł stolicę swego państwa z Włodzimierza nad Klaźmą do rodzimej Moskwy, co dało początek Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Nadal jednak wielcy książęta moskiewscy (do końca XIV wieku) najpierw obejmowali władzę we Włodzimierzu i tytułowali się wielkimi książętami włodzimierskimi.

Wnuk Kality Dymitr Doński w bitwie na Kulikowym Polu (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadku Złotej Ordy na Rusi. Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 r. w unii personalnej z Polską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej (m.in. od 1362 r. sam Kijów).

Zjednoczenie ziem ruskich

W 1462 r. tron moskiewski objął Iwan III Srogi, który w znacznej mierze zjednoczył kraj, wcielając do rządzonego przez siebie państwa: Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród Wielki (1478) i Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Tatarów.

Po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI Dragazesa, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako "trzecim Rzymie". W 1478 r. Iwan III jako pierwszy władca przyjął tytuł wielkiego księcia i cara Wszechrusi. Sprawujący od 1505 roku rządy Wasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa: Psków (1510), Smoleńsk (1514) i Riazań (1521). Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się wówczas jedynym istniejącym państwem ruskim (zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej zajęte przez Litwę i Polskę).

Carstwo Rosyjskie

W 1547 r. odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiego Iwana IV Groźnego na "cara Wszechrusi", co dało początek Carstwu Ruskiemu. Nowa nazwa państwa miała wskazywać na fakt, iż w jego skład wchodzą wszystkie ziemie dawnej Rusi Kijowskiej, z wyjątkiem tych, które pozostawały zależne od innych państw. Aspiracje zjednoczeniowe Wielkiego Księstwa Moskiewskiego zostały oficjalnie uznane w 1554 r. przez Anglię i w 1576 r. przez Niemcy. Rządy Iwana IV Groźnego (1533-1584), mimo wielu pozytywnych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw. oprycznina – spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558-1582 walka o Inflanty i dostęp do Bałtyku. Odkrycie przez Richarda Chancellora (1553) północnej drogi morskiej (Przejście Północno-Wschodnie) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi. Podbój zachodniej Syberii przez Kozaków pod dowództwem Jermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkował ekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeży Pacyfiku, granic chińskich i objęła nawet część Ameryki Północnej.

Car Iwan IV Groźny. Miniatura z Wielkiej Księgi Państwowej z 1672 roku, zbiory Petersburskiego Instytutu Archeologicznego. Pomimo że tytułu cara używał już Iwan III Srogi, dopiero Iwan IV podniósł de facto państwo rosyjskie do rangi carstwa.

Piotr I Wielki. Obraz pędzla Paula Delaroche z 1838 r. Paryż. W 1721 Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora dając tym samym początek Imperium Rosyjskiemu.

Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządów Fiodora I Iwanowicza został szwagier cara, Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. 1589 metropolita Jow został staraniem Borysa Godunowa wybrany na pierwszego patriarchę Moskwy i Wszechrusi i zatwierdzony na to stanowisko przez patriarchę Konstantynopola, Jeremiasza II, co doprowadziło do uniezależnienia się ruskiej Cerkwi prawosławnej. Sprawne rządy Borysa Godunowa nie zdołały jednak odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tzw. Wielkiej Smuty.

Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska, m.in. w 1610 wojska polskie Władysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613 wybór na tron carski Michała Fiodorowicza, założyciela dynastii Romanowów.

Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając rządy autokratyczne. Stale rosnące obciążenia nakładane na poddanych carskich prowadziły do częstych wybuchów niezadowolenia społecznego (powstania – 1648 w Moskwie, 1650 w Nowogrodzie, 1670-1671 powstanie chłopskie pod wodzą Stieńki Razina).

Panujący w latach 1645-1676 Aleksy I Michajłowicz ograniczył prawa bojarów na rzecz nowej szlachty (tzw. dworianstwa) oraz mieszczan, jednocześnie ustanowił prawne przywiązanie chłopów do ziemi (1649). Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamu w Cerkwi prawosławnej i powstania nowej grupy wyznaniowej tzw. staroobrzędowców.

W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą zjednoczenia całości ziem ruskich. Dzięki decyzjom rady perejasławskiej i długoletniej wojnie z Rzeczpospolitą (1654-1667) Rosja uzyskała panowanie nad Lewobrzeżną Ukrainą z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosła wielka wojna północna (1700-1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem.

Imperium Rosyjskie

W czasie panowania Piotra I Wielkiego 1703 przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanego Petersburga, nad Bałtyk. 1710 Piotr I zajął Rygę i Rewel, a poprzez pokój nysztadzki (1721) zagwarantował krajowi szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego. Na mocy tego układu Liwonia, Estonia (z Ozylią i Hiumą), Ingria, Wyborg i Kexholm zostały przyłączone do Rosji. Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną, opiekował się miastami i mieszczaństwem, popierał rozwój manufaktur. Szybko rozwijał się wówczas przemysł metalurgiczny, wzrastała liczba manufaktur tkackich. W latach 1718-1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Kościół, patriarchów zastąpił Świątobliwy Synod Rządzący, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej. W 1721 Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora co dało początek Imperium Rosyjskiemu.

Od czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej – obok chłopów, warstwy dźwigającej wszelkie ciężary, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty. Modernizacja Rosji zapoczątkowana przez Piotra I w dużej mierze uzależniona była od dopływu fachowców z zagranicy. Na otwartej w 1725 w Petersburgu Akademii Nauk większość wykładowców stanowili specjaliści z zagranicy.

Śmierć Piotra I (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762-1796 Katarzyna II przywróciła Rosji rolę mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami (1768-1774, 1787-1792) otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego, 1783 Rosja anektowała Krym, poprzez uczestnictwo w rozbiorach (1772, 1793, 1795) zyskała wschodnie ziemie Rzeczpospolitej.

Wojska rosyjskie wkraczają do zdobytego Paryża, 1814. Na czele, na białym koniu car Aleksander I. Obraz nieznanego autora.

Imperium Rosyjskie w czasie największego rozwoju terytorialnego w 1866 roku. Barwa jasnozielona oznacza terytoria zależne.

Panujący w latach 1796-1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 Gruzję. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona pod Moskwą (1812) i zdobyciu Paryża (1814) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim. Poszerzył granice kraju o Wielkie Księstwo Finlandii (1809), Besarabię (1812), Dagestan i terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu (1813).

Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych. Za panowania Mikołaja I (1825-1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek "żandarma Europy". Porażka w wojnie krymskiej (1853-1856) przyniosła utratę przez Rosję pozycji hegemona w Europie.

Aleksander II (panujący w latach 1855-1881) przeprowadził w 1861 uwłaszczenie chłopów (na terenie Królestwa Polskiego dopiero w 1864 jako bezpośrednie następstwo powstania styczniowego). Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.

W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Persją i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Imama Szamila.

Wojna francusko-pruska (1870-1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Rosnące tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX w. zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877-1878).

W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879, tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 car Aleksander II.

Mapa Generalna Królestwa Polskiego z 1820 r. sporządzona w dwóch językach urzędowych Królestwa – polskim i rosyjskim.

Aleksander III (panujący w latach 1881-1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, guberniach nadbałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód.

Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904-1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę utraciwszy wpływy w Bułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. W konflikcie Austro-Węgier z Serbią (28 VII 1914) Rosja poparła Serbię pochopnie ogłaszając (31 VII 1914) mobilizację generalną, co skłoniło Niemcy do wypowiedzenia wojny Rosji (1 VIII 1914). Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się wkrótce w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku były nawarstwiające się, nie rozwiązane konflikty społeczne.

Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały.

W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana.

Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. 1897 powstała w Rosji żydowska organizacja socjaldemokratyczna – Bund. 1898 w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 powstała partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy).

Agitacja działających w podziemiu grup rewolucyjnych, nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuch rewolucji 1905-1907. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie podstawowych praw obywatelskich – prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się, obiecywał powołanie organu przedstawicielskiego (Dumy) o uprawnieniach ustawodawczych.

"Towarzysz Lenin oczyszcza Ziemię z plugastwa". Plakat z 1920 r.

Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i oktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracji bolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozory konstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obalenia caratu.

Upadek caratu

Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się z Królestwa Polskiego oraz z guberni: grodzieńskiej, wileńskiej, kowieńskiej, kurlandzkiej i innych obszarów. Grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziła do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie (8 III 1917) przerodziła się w ogólnonarodowe powstanie robotników i żołnierzy (rewolucja lutowa w Rosji 1917), które spowodowało abdykację Mikołaja II (15 III 1917). Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Gieorgija Lwowa.

Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przez Włodzimierza Lenina tzw. Tezach kwietniowych znalazł się m.in. postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt pod rewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy.

10 I 1918 na III Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad uchwalono konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy.

W Cerkwi prawosławnej zniesiono (1917) wprowadzony przez Piotra I Świątobliwy Synod Rządzący przywracając godność patriarchy.

Związek Radziecki

Podczas rewolucji październikowej i wojny domowej (1917-1923) bolszewicy złamali opór eserowców, mienszewików i pokonali białe armie. Na mocy postanowień traktatu brzeskiego zawartego z państwami centralnymi i kończącego I wojnę światową, Rosja straciła: Ukrainę, Polskę, gubernie nadbałtyckie i Finlandię. Siły Ententy (m.in. amerykańskie i brytyjskie) rozpoczęły wkrótce serię interwencji zbrojnych w Rosji w celu zabronienia przejęcia władzy przez komunistów i wzmocnieniu wojsk Białych, co doprowadziło do jeszcze większej eskalacji konfliktu i nasileniu się tzw. "białego" jaki i "czerwonego terroru". W wyniku I wojny światowej, wojny domowej oraz utraty części terytoriów Rosja straciła ok. 25 mln obywateli a gospodarka i infrastruktura Rosji legły w gruzach.

W przeciągu wojny domowej RFSRR razem z republikami radzieckimi: Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia utworzyły 30 XII 1922 ZSRR. Rosyjska FSRR pełniła rolę dominującą w przeciągu 74-letniej historii ZSRR. Związek Radziecki był nadal często utożsamiany z „Rosją“ a jego obywatele nazywani "Rosjanami." W Rosji jako największej republice związkowej żyła ponad połowa populacji radzieckiej. Po śmierci Lenina w 1924, Józef Stalin przejął całkowitą władzę w państwie co doprowadziło do powstania dyktatury. Stalin rozpoczął wprowadzać gospodarkę planową, szybką industrializację znacznych obszarów wiejskich i kolektywizację rolnictwa co doprowadziło do transformacji ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy w niewiarygodnie krótkim czasie. Zmiany te jednakże kosztowały życie 7-9 mln mieszkańców, którzy padli ofiarą okrutnej polityki.

Plik:Bundesarchiv Bild 183-R85077, Sowjetisches Schlachtflugzeug über Berlin.jpg

Radzieckie samoloty szturmowe Ił-2 nad Berlinem wiosną 1945 r.

Wielka trójka: premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent USA Franklin Roosevelt i Stalin na Konferencji w Jałcie, luty 1945.

Pierwszy człowiek w kosmosie, Jurij Gagarin

Radziecka i rosyjska stacja kosmiczna Mir. Zdjęcie z 1998 r.

W wyniku zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow (1939) Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Besarabia zostały rozdzielone pomiędzy strefy wpływów ZSRR i Niemiec. 22 VI 1941 r. Niemcy wraz z sojusznikami napadły na Związek Radziecki otwierając tym samym front wschodni w II wojnie światowej. Pomimo początkowych sukcesów wojska faszystowskie zostały zmuszone do odwrotu po bitwie pod Moskwą i poniosły klęskę w wielkiej bitwie o Stalingrad. W latach 1944–1945 Armia Czerwona zajęła Europę Wschodnią i w maju 1945 zdobyła Berlin. W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 10,6 mln żołnierzy oraz 11-15,9 mln cywili. Pomimo iż w wyniku zniszczeń spowodowanych wojną gospodarka ZSRR była w znacznej mierze zrujnowana Związek Radziecki stał się po wojnie jednym z dwóch światowych supermocarstw. Armia Czerwona okupowała niemal wszystkie kraje Europy Wschodniej wraz ze wschodnią częścią Niemiec i Austrii. Prawie wszystkie zajęte przez Armię Czerwoną kraje stały się później satelitami ZSRR. W 1948 r. ZSRR stał się drugim po USA mocarstwem nuklearnym oraz zainicjował powstanie Układu Warszawskiego (1955) jako odpowiedzi na powstanie NATO (1949). Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy USA i ZSRR o hegemonię nad światem nazywany zimną wojną.

Po śmierci Stalina, radziecki przywódca Nikita Chruszczow skrytykował system polityczny wprowadzony przez swojego poprzednika i rozpoczął proces destalinizacji. Zlikwidowano gułagi, zwolniono i zrehabilitowano miliony więźniów. W okresie rządów Chruszczowa nasilający się konflikt pomiędzy USA i ZSRR osiągnął apogeum po tym jak USA umieściły w Turcji a ZSRR na Kubie pociski balistyczne uzbrojone w głowice jądrowe. W 1957 ZSRR wystrzelił pierwszego satelitę Sputnik 1 a w 1961 Jurij Gagarin został pierwszym człowiekiem w kosmosie okrążając Ziemię na pokładzie statku kosmicznego Wostok 1.

W 1964 władzę przejął Leonid Breżniew. W 1979 ZSRR rozpoczął interwencję w Afganistanie, która nie przyniosła oczekiwanych sukcesów. Sponsorowanie proradzieckich reżimów (m.in. Wietnam, Kuba), partii i ruchów komunistycznych na całym świecie oraz koszty wyścigu zbrojeń były wielkimi obciążeniami dla gospodarki radzieckiej, która przeżywała okres stagnacji. Kryzys gospodarczy i wojna w Afganistanie spowodowały odrodzenie ruchów religijnych i nacjonalistycznych w wielu regionach ZSRR.

W 1985 rządy objął Michaił Gorbaczow, który rozpoczął proces modernizacji kraju. Symbolami zmian stały się głasnost i pieriestrojka. Zbyt późno i nieudolnie przeprowadzane reformy nie doprowadziły do zatrzymania nasilającego się kryzysu gospodarczego i rozkładu państwa. 10 VII 1991 prezydentem RFSRR został Borys Jelcyn, który doprowadził do usunięcia komunistów z rządu ZSRR. 8 XII 1991 zawarto układ białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce już suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali ze strony Rosji – Borys Jelcyn, Ukrainy – Leonid Krawczuk i Białorusi – Stanisław Szuszkiewicz.

Federacja Rosyjska

Po 1990 r. doszło na Północnym Kaukazie do kilku konfliktów zbrojnych o podłożu narodowościowym. Konflikty te przybierały formę powstań islamskich skierowanych przeciwko siłom federalnym jak i walk pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi i klanami. Od kiedy separatyści czeczeńscy ogłosili 6 IX 1991 r. niepodległość dochodziło do walk partyzanckich (I wojna czeczeńska, II wojna czeczeńska) pomiędzy różnymi grupami rebeliantów czeczeńskich i wojskami rosyjskimi. Separatyści czeczeńscy zorganizowali wiele ataków terrorystycznych skierowanych przeciwko cywilom, m.in. w teatrze w Moskwie i szkole w Biesłanie, których ofiarą padły setki ludzi a one same wzbudziły wielką uwagę społeczności międzynarodowej.

Wysoki deficyt budżetowy w 1997 i kryzys finansowy w Azji w 1998 r. doprowadziły do kryzysu ekonomicznego i gwałtownego spadku PKB w Rosji. 31 XII 1999 r. Borys Jelcyn zrezygnował z urzędu prezydenta przekazując władzę w ręce premiera Władimira Putina, który w 2000 r. wygrał wybory prezydenckie. Putin zyskał popularność dzięki opanowaniu sytuacji w Czeczenii, choć na Północnym Kaukazie nadal dochodzi do sporadycznych incydentów zbrojnych. Wysokie ceny ropy naftowej oraz początkowe osłabienie kursu rubla połączone z wysokim popytem na rynku krajowym, konsumpcją i inwestycjami doprowadziły do szybkiego wzrostu gospodarczego, poprawienia standardów życia w Rosji i częściowej odbudowy wpływów na arenie międzynarodowej. Liczne reformy wdrożone w okresie prezydentury Putina, zwłaszcza te wzmacniające struktury państwowe Rosji, zostały oznaczone przez niektóre państwa zachodnie jako „niedemokratyczne“. Rządy Putina doprowadziły do przywrócenia porządku, stabilności i rozwoju gospodarczego, co zapewniło mu ogromną popularność w Rosji. 7 III 2008 r. wybory prezydenckie w Rosji wygrał Dmitrij Miedwiediew.

Gospodarka

Współczesne monety rosyjskie.

Plik:Moskiewskie centrum finansowe, 2008.jpg

Budowane centrum finansowe Moskwy. Stan z marca 2008 r.

Sojuz TM-31 przygotowywany do misji na Międzynarodową Stację Kosmiczną. Technologie rakietowe i kosmiczne w Rosji należą do najbardziej rozwiniętych na świecie.

PKB na 1 mieszkańca w 2007 r.

     >$10'000

     >$7'500

     >$5'000

     >$2'500

     >$1'161

Ze względu na olbrzymie terytorium, liczbę ludności oraz ogromne zasoby naturalne Rosja należy do największych gospodarek świata. W 2010 r. pod względem całości PKB liczonego według parytetu siły nabywczej Rosja zajęła szóste miejsce na świecie, a w cenach bezwzględnych dziesiąte.

Waluta

Walutą kraju jest rubel rosyjski (ros. рубль, symbol – RUB). Rubel był w obiegu przez niemal całą historię Rosji. Wprowadzono go już na początku XIII wieku w kupieckiej Republice Nowogrodzkiej jako odpowiednik nowogrodzkiej grzywny srebra, emitowany w postaci srebrnych sztabek i odpowiadał 200 diengom. Później pozostał jedynie jako jednostka obrachunkowa, równa nadal 200 diengom, a od 1534 r. 100 kopiejkom. Dopiero car Aleksy I wybił w 1654 r. monetę talarową o wartości 1 rubla. Na stałe jako moneta pojawił się od 1704 r., w wyniku reformy pieniężnej Piotra Wielkiego. 29 czerwca 2006 roku kurs rubla został uwolniony i od tej pory jego wartość ustala rynek. Kurs rubla wobec dolara - 30 (2010), 31,742 (2009), 24,853 (2008), 25,581 (2007), 27,191 (2006). Kurs średni NBP: 1 RUB = 0.1016 PLN (stan na 4 marca 2011).

PKB, inflacja, bezrobocie

Produkt krajowy brutto

• 2010 rok: 2,229 biliona $
• 2009 rok: 2,147 biliona $
• 2008 rok: 2,331 biliona $

Dane odpowiadają wartości dolara w 2010 r.
PKB na 1 mieszkańca (PPP)

• 2010 rok: 15 900 $
• 2009 rok: 15 300 $
• 2008 rok: 16 600 $

Dane odpowiadają wartości dolara w 2010 r.
Wzrost PKB

• 2010 rok: 3,8%
• 2009 rok: -7,9%
• 2008 rok: 5,2%

Struktura PKB (2010)

• rolnictwo: 4,2%
• przemysł: 33,8%
• usługi: 62%

Inflacja

• Inflacja (2010): 6,7%
• Inflacja (2009): 8,8%
• Inflacja (2008): 13,3%

Bezrobocie

• Bezrobocie (2010): 7,6%
• Bezrobocie (2009): 8,4%
• Bezrobocie (2008): 6,4%
• Ludność poniżej granicy ubóstwa (2009): 13,1%

Źródło: CIA – The World Factbook

Import, eksport

Rosyjskimi towarami eksportowymi są: ropa naftowa, gaz ziemny, rudy żelaza i innych metali, drewno, węgiel kamienny, produkty rolnicze, stal i żelazo, broń, maszyny. Główne kierunki eksportu w 2009: Holandia 10,6%, Włochy 6,5%, Niemcy 6,2%, Chiny 5,7%, Turcja 4,3%, Ukraina 4,0%. Partnerzy importowi: Niemcy 14,4%, Chiny 13,4%, Ukraina 5,5%, Włochy 4,8%, USA 4,5%. W 2010 wartość eksportu (376,7 mld $) była 1,58 razy większa od importu (237,3 mld $). Według SIPRI, Rosja jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej. Ropa, gaz, metale i drewno stanowią ponad 80% eksportu, co powoduje dużą wrażliwość rosyjskiej gospodarki na wahania światowych cen surowców.

Rosja na tle największych gospodarek świata, państw G8 i Polski w 2010 (mld USD)

Państwo	PKB	Wzrost PKB (%)	Eksport	Import	Dług zewnętrzny	Dług publiczny (%)	Rezerwy walutowe
USA	14720	2,8	1270,0	1903,0	13000,9	58,9	0
Chiny	9872	10,3	1506,0	1307,0	406,6	17,5	2622,0
Japonia	4338	3,0	735,8	636,8	2246,0	196,4	0
Indie	4046	8,3	201,0	327,0	237,1	55,9	284,1
Niemcy	2951	3,3	1337,0	1120,0	4713,0	74,8	0
Rosja	2229	3,8	376,7	237,3	480,2	9,5	483,1
Brazylia	2194	7,5	199,7	187,7	310,8	60,8	290,9
Wielka Brytania	2189	1,6	405,6	546,5	8981,0	76,5	0
Francja	2160	1,6	508,7	577,7	4698,0	83,5	0
Włochy	1782	1,1	458,4	459,7	2223,3	118,1	0
Kanada	1335	3,0	406,8	406,4	1009,0	82,9	0
Polska	722	3,3	160,8	167,4	252,9	50,5	99,7
Dodatkowe informacje można znaleźć na stronach: 1) Światowej Organizacji Handlu 2) UNDP 3) Banku Światowego 4) prezydenta Rosji 5) Federalnej Służby Statystyki Państwowej Rosji 6) Polskiej strony o Rosji Źródło: The World Factbook

Komunikacja i transport

Kategoria	Rosja	Polska
Nadajniki telewizyjne	7 306 (1998)	40 (2006)
Rozgłośnie radiowe	AM 323, FM ok. 1 500, fale krótkie 62 (2004)	AM 14, FM 777, fale krótkie 1 (1998)
Liczba użytkowników internetu	40,8 mln (2009)	22,4 mln (2009)
Linie telefoniczne w użyciu	44,8 mln (2009)	9,5 mln (2009)
Telefony komórkowe	230,5 mln (2009)	44,5 mln (2009)
Porty lotnicze	1213 (2010)	129 (2010)
Linie kolejowe eksploatowane	87 157 km (2006)	22 314 km (2007)
Drogi i autostrady łącznie	982 000 km (2009)	423 997 km (2008)
Drogi wodne	102 000 km (2009)	3997 km (2009)
Flota handlowa	1097 statków (2010)	10 statków (2010)
Źródło:CIA – The World Factbook

Flota handlowa i drogi wodne

Flota handlowa Rosji w 2010 r. składała się z 1097 statków: 15 statków pasażerskich, 6 statków pasażerskich z możliwym załadunkiem towarowym, 634 statków towarowych, 236 tankowców naftowych, 34 tankowców naftowych z możliwym załadunkiem rud metali, 38 tankowców chemicznych, 4 tankowców specjalnych, 77 chłodniowców, 13 kontenerowców, 22 masowców, 2 gazowców oraz 11 rorowców. 145 statków znajduje się w posiadaniu innych państw (104 należy do Turcji, 12 do Ukrainy, 11 do Cypru, 9 do Włoch, 4 do Belgii i 4 do Szwajcarii). 443 statki są zarejestrowane zagranicą (108 w Liberii, 60 w Kambodży, 47 na Malcie, 47 na Cyprze, 39 w Panamie, 32 w Belize, 21 na Komorach, 15 na Saint Vincent i Grenadynach, 11 na Saint Kitts i Nevis, 7 w Gruzji, 6 w Sierra Leone, 6 na Wyspach Marshalla, 6 w Dominice, 5 w Mołdawii, 4 w Mongolii, 1 na Wyspach Cooka; miejsce zarejestrowania 19 statków jest nieznane).

Do najważniejszych portów morskich i terminali należą: Azow, Kaliningrad, Kawkaz, Nachodka, Primorsk, Sankt Petersburg i Wostocznyj.

Łączna długość dróg wodnych w Rosji wynosi 102 000 km. Na odcinku 48 000 km gwarantowana jest głębokość zanurzenia. 72 000 km dróg wodnych przebiega w europejskiej części Rosji (połączenia z morzami: Azowskim, Bałtyckim, Białym, Czarnym i Kaspijskim).

Technologie

Śmigłowiec szturmowy Ka-50 zaprojektowany w biurze konstrukcyjnym Kamowa.

Czołg T-90 produkowany od 1992 w zakładach Uralwagonzawod w Niżnym Tagile.

Samolot Ił-96 w służbie linii lotniczych Aerofłot.

Plik:Russo781-0.jpg

Samochód marki Russo-Balt Impression z 2006 r.

Zwycięzca Rajdu Dakar z 2006 r. jadący samochodem marki Kamaz.

Nanotechnologie
Rząd Władimira Putina w ramach dywersyfikacji rosyjskich badań nad wschodzącymi technologiami, przeznaczył 7 mld $ na program wspierający rozwój nanotechnologii. W 2007 roku, w ramach tego programu, 5 mld $ zostało zainwestowanych w Rosnanotech, korporację państwową nadzorującą i koordynującą badania w tej strefie. Inicjatywa rządowa stała się tarczą krytyki, kiedy okazało się, że "Nanotech Program" otrzymał od państwa trzy razy większą pomoc niż cała reszta gałęzi naukowych razem wziętych. Niezależnie od dotacji państwowych Michaił Prochorow, rosyjski magnat bankowy, wsparł sumą 17,5 mld $ grupę kapitałową inwestującą w nowe technologie, w tym alternatywne źródła energii i nanotechnologie.

Przemysł elektromaszynowy
Rosja jest drugim (po USA) eksporterem broni na świecie i największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej. Główne kierunki eksportu w latach 2005-2009 to: Chiny (35%), Indie (24%) i Algieria (11%). W 2004 rekordowa wartość rosyjskiego eksportu broni wyniosła ponad 6,2 mld $.

Rosyjski przemysł lotniczy ma tradycje sięgające 1910 roku. Igor Sikorski zaprojektował w Rosji pierwsze samoloty wielosilnikowe oraz wiele łodzi latających na potrzeby Carskich Sił Powietrznych. Do szybkiego rozwoju przemysłu lotniczego doszło w okresie radzieckim. Powstało wówczas wiele nowych koncernów lotniczych i biur konstruktorskich. Do najważniejszych należą: Tupolew (1922), Irkut (1932), Iljuszyn (1933), Jakowlew (1934) i Suchoj (1939). W 2004 koncerny te zostały połączone w Zjednoczoną Korporację Lotniczą.

Pierwsza firma rosyjska produkująca samochody Russo-Balt została założona w 1874 r. w Rydze (od 1915 r. siedziba w Moskwie). Pierwotnie przedsiębiorstwo produkowało wagony kolejowe. Produkcja samochodów przebiegała w latach 1909-1923, a od 2003 r. kontynuowana jest przez Russo Balt Company w Moskwie. Do najbardziej udanych modeli tej firmy należą: 24-30 (1909), K12-20 (1910), C24-30 (1912), C24-40 (1922) oraz Impression (2006). Czołową firmą rosyjską produkującą samochody jest GAZ, założony w 1929 r. W latach 1946-1958 produkowano samochód GAZ-M20 Pobieda, wytwarzany także w Polsce jako Warszawa M-20. Później nastała era Wołgi. W międzyczasie przedsiębiorstwo produkowało luksusowe samochody ZIM i Czajka. Produkowano też samochody terenowe, nazywane w Polsce "gazikami": GAZ-64, GAZ-67 i GAZ-69. Innymi firmami produkującymi obecnie samochody są ZiŁ (od 1916 r.), UAZ (od 1941 r.) i Łada (dawniej WAZ, od 1966 r.). Do nieistniejących już przedsiębiorstw należy Moskwicz produkujący samochody w okresie od 1930 do 2001 r. Do głównych producentów autobusów należą: PAZ (firma założona w 1930 r.), LiAZ (od 1933 r.) oraz KAwZ (od 1958 r.). Założony w 1969 r. Kamaz należy do największych rosyjskich producentów samochodów ciężarowych a jego zakłady składają się z 9 fabryk.

Inne informacje

Wyjątkowo wysokie ceny surowców w 2004 (np. cena ropy marki Urals w styczniu 2005 była prawie 2,5-krotnie wyższa niż przed trzema laty) spowodowały wzrost dochodów budżetu. Powstała nadwyżka budżetowa (ponad 4% PKB; planowano 0,5%). Dzięki temu środki zgromadzone w Funduszu Stabilizacyjnym przekroczyły na koniec 2004 r. 18 mld $, co pozwoliło na przedterminową spłatę długu wobec Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Trwają rozmowy o przedterminowej spłacie długu wobec Klubu Paryskiego. Od 2005 w przetargach o koncesje na wydobywanie nośników energii i metali strategicznych mogą uczestniczyć jedynie firmy, w których przynajmniej 51% stanowi kapitał rosyjski.

Rosja dysponuje drugimi największymi rezerwami walutowymi na świecie (po Chinach). W 2010 r. rezerwy w walutach zagranicznych i złocie sięgnęły 483,1 mld $. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Rosji wyniosła w 2010 r. 306,8 mld $. Wartość bezpośrednich inwestycji rosyjskich poza granicami kraju wyniosła 260,5 mld $.

Środki masowego przekazu

Wieża radiodyfuzyjna Władimira Szuchowa w Moskwie z 1920 r.

W 2006 r. w Rosji działało ok. 3500 kanałów telewizyjnych i stacji radiowych. W tym samym roku było zarejestrowanych 58 000 czasopism, 14 000 mediów elektronicznych oraz 5500 spółek transmisyjnych. W 2007 r. mniej niż 10% z ogółu mediów było własnością państwa a udział koncernów zagranicznych w mediach rosyjskich stanowił ponad 50%. Najbardziej wpływowym koncernem medialnym jest Wszechrosyjski Państwowy Koncern Telewizyjny i Radiowy, posiadający 5 stacji telewizyjnych, 2 kanały międzynarodowe, 5 stacji radiowych i 80 regionalnych kanałów telewizyjnych oraz radiowych. Dwa z sześciu najczęściej oglądanych, ogólnokrajowych kanałów telewizyjnych (TNT i NTV) należą do Gazpromu, spółki akcyjnej, w której największy udział posiada państwo (38,3%). Największymi rosyjskimi agencjami prasowymi są państwowe Itar-TASS (założona w 1904 r.) oraz RIA Novosti (z 1941 r.). Do znaczących prywatnych agencji należą: Interfax, Lenta.Ru, NEWSru, REGNUM i inoSMI. Ważnym ośrodkiem opiniotwórczym jest Klub Wałdajski, specjalizujący się w studiach nad polityką Rosji.

Do gazet o największych nakładach należą: Komsomolskaja Prawda, Kommiersant, Moskowskij Komsomolec, Izwiestija, Rossijskaja Gazieta, Niezawisimaja Gazieta, Trud, Wiedomosti, Wriemia Nowostiej, Prawda oraz angielskojęzyczne The Moscow Times i The Moscow News. Najbardziej popularnymi tygodnikami są Argumenty i Fakty oraz Nowaja Gazieta.

Do najczęściej oglądanych stacji telewizyjnych należy państwowy Pierwyj kanał, TV Centr (będący własnością miasta Moskwy) oraz Zwiezda, zarządzana przez Ministerstwo Obrony. Wszechrosyjski Państwowy Koncern Telewizyjny i Radiowy zarządza kanałami: Rossija 1, Rossija 2 (sport), Rossija 24 (wiadomości) i Rossija K (kultura). Kolejną grupę kanałów tworzą telewizje należące do holdingu Gazprom-Media (NTV i TNT). Do prywatnych stacji telewizyjnych należą m.in. Pietierburg - Piatyj kanał, CTC, Domasznij, TV-3, REN-TV, 2×2, RBC TV i Muz-TV. Oprócz różnych programów tematycznych drogą satelitarną są emitowane także obcojęzyczne serwisy informacyjne Russia Today (angielskojęzyczna) oraz Rusija Al-Jaum (arabskojęzyczna). Do największych rozgłośni radiowych należą: Radio Rossija, Echo Moskwy, Radio Majak, Russkoje Radio i Głos Rosji.

Siły zbrojne

Plik:T50-ImpSide Art.JPG

Prototyp myśliwca Suchoj PAK FA. Samolot ma wejść do służby w armii rosyjskiej w 2015 r.

Korweta Stierieguszczij zbudowana w stoczni Siewiernaja Wierf w 2001 r.

Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej (ros. Вооружённые Силы Российской Федерации) zostały utworzone na bazie Armii Radzieckiej po rozwiązaniu ZSRR. W dniu 7 maja 1992 na mocy ustawy prezydenta Borysa Jelcyna utworzone zostało rosyjskie Ministerstwo Obrony, któremu podlegają wszystkie rodzaje wojsk. Federacja Rosyjska należy do mocarstw nuklearnych.

Głównodowodzącym Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej jest prezydent Rosji (obecnie Dmitrij Miedwiediew), któremu podporządkowany jest Minister Obrony (obecnie Anatolij Sierdiukow). Wojska rosyjskie dzielą się na 6 rodzajów: Strategiczne Wojska Rakietowe (sztab we Włodzimierzu), Wojska Kosmiczne (sztab w Bajkonurze), Wojska Powietrzno-Desantowe, Siły Powietrzne (sztab w Kubince), Marynarkę Wojenną (sztab w Moskwie) oraz Wojska Lądowe (sztab w Moskwie).

Siły zbrojne podzielone są na 4 okręgi wojskowe tj.: Zachodni Okręg Wojskowy, Południowy, Centralny i Wschodni. Szczególny status posiada utworzone w 2010 r. Zjednoczone Strategiczne Dowództwo Obrony Powietrzno-Kosmicznej. W skład marynarki wojennej wchodzą 4 Floty: Bałtycka (dowództwo w Bałtijsku), Północna (dowództwo w Siewieromorsku), Pacyfiku (dowództwo we Władywostoku) i Czarnomorska (dowództwo w Sewastopolu) oraz Flotylla Kaspijska (dowództwo w Astrachaniu).

Część rosyjskiej obrony przeciwlotniczej jest zintegrowana z obroną przeciwlotniczą Białorusi. Poza granicami Rosji i Białorusi wojska rosyjskie stacjonują w Armenii (102 Baza Południowego OW), Abchazji (7 Baza Południowego OW), Osetii Południowej (4 Gwardyjska Baza Południowego OW), Tadżykistanie (201 Baza Centralnego OW), Naddniestrzu (Grupa Operacyjna Wojsk Rosyjskich w Mołdawii podległa Zachodniemu OW), na Ukrainie (Flota Czarnomorska i inne formacje), w Kazachstanie (Wojska Kosmiczne), Azerbejdżanie (Wojska Kosmiczne) i Kirgistanie (999 Baza Lotnicza "Kant").

W 2010 r. wojsko rosyjskie liczyło 1,027 mln żołnierzy oraz 754 tys. rezerwistów. Liczba ludności zdolna do służby wojskowej w 2007 r. wynosiła 50,2 mln osób. Wydatki na zbrojenia w 2009 r. wyniosły 61 mld $, czyli 3,4% ówczesnego PKB Rosji.

Języki urzędowe

Zasięg występowania języka rosyjskiego.

     Język urzędowy

     Język używany

Językiem urzędowym Rosji jest język rosyjski (русский язык, russkij jazyk) – największy język z rodziny języków słowiańskich. Posługuje się nim jako pierwszym językiem około 145 mln ludzi, ogółem (wg różnych źródeł) 250-300 mln. Oprócz samej Rosji język rosyjski jest także językiem urzędowym na Białorusi, w Kazachstanie, Kirgistanie, na Krymie, w Naddniestrzu, Gagauzji, Abchazji i Osetii Południowej. Jest jednym z sześciu języków oficjalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się pismem zwanym grażdanką, odmianą cyrylicy powstałą na skutek jej uproszczenia. Język literacki rozwinął się bezpośrednio z języka staroruskiego w XV w. i ukształtował się ostatecznie na przełomie wieku XVIII i XIX.

Zgodnie z art. 68 p. 2 rosyjskiej konstytucji republiki mogą wprowadzać na swoim terytorium dodatkowe języki urzędowe. Obecnie status języka urzędowego posiada oprócz rosyjskiego 27 innych języków: abazyński, adygejski, ałtajski, baszkirski, buriacki, czeczeński, czukocki, czuwaski, erzja, inguski, jakucki, jidysz, kabardyjski, kałmucki, karaczajo-bałkarski, chakaski, chantyjski, komi, mansyjski, maryjski, moksza, nieniecki, nogajski, osetyjski, tatarski, tuwiński i udmurcki. Wyjątkowa sytuacja panuje w wieloetnicznym Dagestanie, gdzie obok rosyjskiego obowiązuje 13 dodatkowych języków urzędowych: agulski, awarski, azerski, cachurski, czeczeński, dargiński, kumycki, lakijski, lezgiński, nogajski, rutulski, tabasarański i tacki.

Poza językami oficjalnymi, na obszarach zwartego zamieszkiwania mniejszości narodowych, języki tych mniejszości mogą być wprowadzane jako języki z urzędowym statusem w dowolnym regionie Rosji.

Kultura

Literatura i filozofia

Ewangeliarz Ostromira – drugi najstarszy zabytek piśmiennictwa ruskiego pochodzący z lat 1056-1057. Zbiory Rosyjskiej Biblioteki Narodowej.

Bursztynowa komnata w Carskim Siole. Rekonstrukcja zniszczonego interieru z 2003 r.

Rosyjska (ruska) literatura, powstała na przełomie X-XI w. w związku z rozwojem piśmiennictwa i kultury feudalnej Rusi. Jej fundamentem stała się ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI-XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W monastyrach i cerkwiach, m.in. w Ławrze Pieczerskiej (1051), Troicko-Sergijewskiej (1337/1345) i Kiriłło-Biełozierskiej (1397), zaczęły się gromadzić literatury i sztuki, a one same po stuleciach przekształciły się w pomniki architektury. W XIII w., w wyniku rozbicia dzielnicowego Rusi kultura ruska zaczęła się rozwijać odmiennie w różnych dzielnicach kraju. Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056-1057), Ruska Prawda (XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).

W XV w. aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej kultury. Najbardziej wyróżniającymi się osobowościami w XV-wiecznej literaturze rosyjskiej byli Afanasij Nikitin, autor dzieła, pdt. Podróż za trzy morza (1466-1472) oraz Pachomiusz Logofet, autor Opowieści o książętach Włodzimierskich. Pod koniec XV w. została również sformułowana przez Filoteusza Teoria trzech Rzymów. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są monumentalne, wielotomowe dzieła Wielkie Czetji Mineje oraz Zwód Nikonowski, które stały się oficjalnymi kronikami ówczesnej Rosji. Literatura ruska i ruski język literacki rozwijały się również w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie ostatecznie zanikły w XVII w. ustępując literaturze polskiej i polskiemu językowi literackiemu. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należał Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w jęzku rosyjskim, pdt. Żywot protopopa Awwakuma (1672-1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także inny zabytek literatury rosyjskiej – Synopsis Kijowski (1674) autorstwa Innocentego Gizela.

Dynamiczny rozwój literatury rosyjskiej nastąpił w okresie oświecenia pod koniec XVIII w. Utworzono nowe szkoły i uniwersytety zorganizowane na wzór nowożytno-europejski. Okres ten nazywany jest "brązowym" w literaturze rosyjskiej. Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą m.in. Michaił Łomonosow, Aleksandr Radiszczew, Antioch Kantemir, Gawriła Dierżawin, Aleksandr Gribojedow oraz przedstawiciel preromantyzmu Iwan Kryłow.

Aleksander Puszkin – portret pędzla Wasilija Tropinina z 1827 r. Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie.

Fiodor Dostojewski – portret pędzla Wasilija Pierowa z 1872 r. Galeria Trietiakowska.

Wiek XIX nazywany jest często "złotym" w literaturze rosyjskiej. W okresie tym pojawiły się liczne nowe prądy literackie i ideowe (m.in. romantyzm, realizm, socjalizm i anarchizm) w rezultacie czego powstały takie dzieła jak: Eugeniusz Oniegin (1833), Wojna i pokój (1865-1869) czy Zbrodnia i kara (1866). Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą: Aleksander Puszkin, Michaił Lermontow, Taras Szewczenko (piszący także po ukraińsku), Iwan Turgieniew, Nikołaj Gogol, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj, Michaił Sałtykow-Szczedrin, Nikołaj Niekrasow i Fiodor Tiutczew. Do najbardziej wpływowych filozofów tego okresu należą: jeden z twórców anarchizmu Michał Bakunin, ojcowie rosyjskiego socjalizmu Aleksander Hercen i Wissarion Bieliński oraz okcydentalista Timofiej Granowski. W połowie XIX w. sformułowano w Rosji zasady słowianofilstwa. Do najważniejszych przedstawicieli tego kierunku należą: Iwan Kiriejewski, Piotr Czaadajew i Nikołaj Danilewski. W XIX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich powstały nowe języki literackie: ukraiński i białoruski, które nawiązywały do tradycji ruskich z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Okres od 1880 do 1917 r. jest nazywany "srebrnym". W okresie tym uformował się akmeizm, kierunek literacki, do którego przedstawicieli należeli m.in.: Nikołaj Gumilow, Osip Mandelsztam i Anna Achmatowa. Wraz z końcem XIX w. pojawił się w Rosji dekadentyzm, który był szczególnie popularny wśród symbolistów (Dymitr Mereżkowski, Zinaida Gippius, Konstantin Balmont, Fiodor Sołogub i Walerij Briusow). Inni ważni pisarze okresu "srebrnego" to: Anton Czechow, Aleksandr Błok, Leonid Andrejew, Andriej Bieły, Maryna Cwietajewa, Siergiej Jesienin i Welimir Chlebnikow. Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli: pozytywista Maksim Kowalewski, przedstawiciel nihilizmu i anarchizmu Piotr Kropotkin oraz Nikołaj Strachow.

Około 1915 r. w Sankt Petersburgu uformowała się rosyjska szkoła formalna do której głównych działaczy należeli Wiktor Szkłowski i Boris Tomaszewski. Radykalni formaliści skupiali się także w Moskiewskim Kole Lingwistycznym, do którego należeli m.in. Roman Jakobson i Nikołaj Trubecki. Uczeni ci działali później w Czechosłowacji i USA, gdzie przyczynili się do powstania Praskiego Koła Lingwistycznego oraz stworzyli podstawy strukturalizmu.

Od 1917 r. zaczyna dominować literatura o tematyce rewolucyjnej, z której następnie rozwinęła się rosyjska literatura radziecka. Pojawiły się liczne kierunki awangardowe i nowe prądy umysłowe. Do przedstawicieli internacjonalizmu należeli: Władimir Majakowski, Marc Chagall, Wasilij Kandinskij czy Włodzimierz Lenin. Futurystami byli: Wadim Szerszeniewicz, Wielimir Chlebnikow i Władimir Majakowski. Na początku lat 40. w literaturze zaczął dominować socrealizm, który obowiązywał do końca lat 50. Przedstawicielami socrealizmu byli m.in. Maksym Gorki i Michaił Szołochow. Do najsławniejszych pisarzy okresu radzieckiego należeli także: symbolista Ilja Erenburg, mistrz krótkich form Izaak Babel, Michaił Bułhakow, Borys Pasternak, Andriej Wozniesienski, Vladimir Nabokov, Bułat Okudżawa i Włodzimierz Wysocki.

W okresie radzieckim w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, socjalistycznymi treściami. Począwszy od lat 80. widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniu cenzury (1985-1990) zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. niektóre utwory Aleksandra Sołżenicyna czy Wieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in.: Władimir Sorokin, Wiktor Pielewin, Siergiej Łukjanienko i Wiktor Jerofiejew.

Muzyka i balet

Anna Pawłowa, Umierający łabędź

Podstawy muzyki rosyjskiej stanowi bogaty folklor muzyczny, którego historia sięga okresu Rusi Kijowskiej. Dynamiczny rozwój muzyki rosyjskiej nastąpił pod wpływem klasycyzmu na początku XIX w. Do najważniejszych kompozytorów tego okresu należy Michaił Glinka, który wraz ze swymi uczniami z tzw. "potężnej gromadki" (Aleksandr Borodin, Modest Musorgski, Nikołaj Rimski-Korsakow i inni) doprowadził do powstania rosyjskiej muzycznej szkoły narodowej. Do najsłynniejszych dzieł tego okresu należą opery: Życie za cara (1836), Borys Godunow (1868-1872) i Kniaź Igor (1869-1888). Istotnym wydarzeniem było założenie Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1859) przez Antona i Nikołaja Rubensteinów. Za najważniejszego kompozytora okresu romantyzmu uważa się powszechnie Piotra Czajkowskiego. Kontynuatorem tradycji romantycznych był m.in. XX-wieczny kompozytor Siergiej Rachmaninow.

Do najznaczniejszych kompozytorów w XX w. należeli m.in. Aleksandr Skriabin, Siergiej Rachmaninow, Igor Strawinski, Siergiej Prokofjew oraz Dymitr Szostakowicz, autor VII Symfonii Leningradzkiej (1941). Do światowej sławy muzyków należą: skrzypkowie Dawid Ojstrach i Gidon Kremer, wiolonczelista i dyrygent Mścisław Rostropowicz, pianiści: Vladimir Horowitz, Światosław Richter i Emil Gilels oraz śpiewaczka operowa Galina Wiszniewska.

Rosyjski kompozytor Piotr Czajkowski skomponował najbardziej znane balety na świecie: Jezioro łabędzie (1875-1876), Dziadka do orzechów (1891-1892) i Śpiącą królewnę (1889). Na początku XX w. tancerze Anna Pawłowa i Wacław Niżyński wraz z impresariem Siergiejem Diagilewem i jego Ballets Russes położyli podwaliny pod taniec nowoczesny. W okresie radzieckim kontynuowano tradycje sięgające XIX wieku. Do największych gwiazd sceny radzieckiej należeli: Maja Plisiecka, Rudolf Nuriejew czy Michaił Barysznikow. Do najważniejszych światowych ośrodków baletu należą Teatr Wielki w Moskwie i Teatr Maryjski w Sankt Petersburgu.

Sztuki piękne

Architektura miasta Rostów. Zdjęcie z 2006

Ławra Troicko-Siergijewska. Zdjęcie z 2007

Stacja Kijowska, metro moskiewskie.

X-XIII wiek

Główną bazę sztuki rosyjskiej stanowiła kultura plemion południowo- i wschodniosłowiańskich, a także sztuka bizantyjska i grecka. W X w. rozpoczęto budowę pierwszych świątyń opartych na wzorcach bizantyjskich, ale noszących oryginalne cechy lokalne, zaczęła się rozbudowa miast (m.in. Nowogród Wielki, Suzdal, Jarosław) z twierdzą – kremlem, wokół którego mieścił się gród. Oprócz drewnianych budowli z silnymi wpływami budownictwa ludowego wznoszono także okazałe budowle kamienne. Do najznaczniejszych należą: niezachowana do naszych czasów Cerkiew Dziesięcinna w Kijowie (990-96), Sobór św. Sofii w Kijowie (1037), kreml nowogrodzki wraz z Soborem św. Sofii (989, przebudowa 1045-52) oraz sobór Przemienienia Pańskiego w Czernihowie (XI w.). W XII w. ukształtowało się kilka odrębnych szkół architektury i malarstwa, z czego na czołowej pozycji uplasowała się szkoła nowogrodzka. W okresie tym powstały bogato zdobione freskami cerkwie nowogrodzkie: Zwiastowania (1180), św. Jerzego (1180) i Spas-Neredica (1198). Inne szkoły – pskowska oraz włodzimiersko-suzdalska – zapoczątkowały wznoszenie budowli z białego kamienia, harmonijnie wpisanych w krajobraz. Do najokazalszych tego rodzaju budowli należą: cerkiew św. św. Borysa i Gleba w Kidekszy (1152), Sobór Spaso-Preobrażeński w Peresławie Zaleskim (1152), sobór Zaśnięcia Matki Bożej (1158-89), Złote Wrota (1158-64) i sobór św. Dymitra (1194-97) w Włodzimierzu, zamek kniazia Andrzeja Bogolubskiego (1158-65) i cerkiew Opieki Matki Bożej na Nerli (1165) w Bogolubowie, kreml suzdalski wraz z soborem Narodzenia Matki Bożej (1222-25, przebudowany w XVI w.) oraz sobór św. Jerzego w Juriewie-Polskim (1230-34).

XIV-XVI wiek

Najazdy tatarskie zahamowały rozwój sztuki, ale już w XIV w. zaczęła się odradzać architektura na całej Rusi Północno-Wschodniej. W okresie tym powstały m.in. Monaster Daniłowski w Moskwie (1300) – obecnie jedna z rezydencji patriarchów Moskwy i Wszechrusi, Ławra Troicko-Siergijewska w Siergijew Posadzie (1337/1345), Monaster Cyrylo-Biełozierski (1397), Monaster Terapontowski nieopodal Wołogdy (1398) oraz Monastyr Sołowiecki (1429).

W wyniku przeniesienia siedziby metropolity ruskiego oraz wielkiego księcia z Włodzimierza do Moskwy (1325-28) miasto to stało się w XIV w. głównym ośrodkiem sztuki na Rusi. Założony w 1147 kreml moskiewski został w latach 1485-1495 rozbudowany według projektu włoskich architektów renesansowych Pietra Solariego i Marco Ruffo. Do najznaczniejszych obiektów w Moskwie z tego okresu należą: Plac Czerwony, Monaster Czudowski (1358), Monaster Wniebowstąpienia Pańskiego (1389), Sobór Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (1326, przebudowa 1475-79) architekta Aristotele'a Fioravantiego oraz Sobór Zwiastowania (XIV w., przebudowa 1484-89). W latach 1555-60 architekci Barma i Postnik Jakowlew zbudowali Cerkiew Wasyla Błogosławionego na Placu Czerwonym.

Innymi ważnymi zabytkami są: Monastyr św. Eutymiusza w Suzdalu (większa część zabudowy z XVI w.), Monastyr Nowodziewiczy pod Moskwą (1524), Cerkiew Wniebowstąpienia w Kołomienskoje (1535), kreml w Kazaniu (większa część zabudowy z XVI w.) oraz Pogost Kiży na jeziorze Onega (XVI w.). Okres ten wiąże się również z twórczością malarską Teofana Greka, Andrieja Rublowa i Prochora z Gorodca. Cerkwie moskiewskie były często bogato zdobione freskami m.in. w Soborze Zwiastowania na kremlu (1405) oraz licznymi ikonami. Pod wpływem działalności Andrieja Rublowa ukształtowała się w XVI w. szkoła stroganowska – najwybitniejsza szkoła w ikonografii ruskiej.

XVII-XX wiek

Kozacy piszą list do sułtana. Obraz pędzla Ilji Riepina z lat 1880-1891. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Wasilij Kandinskij – Fuga, olej na płótnie, 1914. Zbiory Fundacji Beyeler’a, Bazylea.

W Rosji przez szereg stuleci działało wielu zagranicznych artystów, przede wszystkim: bizantyjskich, włoskich, niemieckich i francuskich. Wiele barokowych obiektów w Sankt Petersburgu zostało zaprojektowanych przez szwajcarskiego artystę Domenico Trezziniego. Innymi artystami zagranicznymi działającymi w Rosji byli Włosi: Bartolomeo Rastrelli, Antonio Rinaldi, Giacomo Quarenghi i Carlo Rossi, Francuzi: Étienne Falconet, Jean-Baptiste Vallin de la Mothe i Jean-Baptiste Le Blond a także Andreas Schlüter. Wielu z nich postanowiło w Rosji osiąść na stałe i zostało nadwornymi artystami carów. Do najważniejszych zabytków tego okresu należą: historyczne centrum Sankt Petersburga oraz powiązane z nim obiekty w miejscowościach: Carskie Sioło, Peterhof, Pawłowsk, Strelna, Gatczyna, Oranienbaum, Ropsza, Pułkowo, Szlisselburg, Kronsztadt (XVIII-XX w.) – wszystkie na Liście światowego dziedzictwa UNESCO.

W 1757 została otwarta Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu, która nadała malarstwu rosyjskiemu rolę i status międzynarodowy. Do najwybitniejszych malarzy portretowych z Akademii należeli: Iwan Argunow, Fiodor Rokotow, Dmitrij Lewicki i Władimir Borowikowski. W XIX w. zaczął dominować realizm, który w znaczny sposób wpłynął na kształt rosyjskiej tożsamości. Rosyjski pejzaż z rozległymi rzekami, lasami dziewiczymi i gajami brzozowymi wraz z pełnymi wigoru scenami rodzajowymi i ich żywiołowymi bohaterami stał się symbolem rosyjskości. Istotnym wydarzeniem w historii malarstwa było powołanie stowarzyszenia pieriedwieżników (1870), organizującego ruchome wystawy w różnych regionach Rosji. Członkami stowarzyszenia byli m.in. Wiktor Wasniecow, Ilja Riepin, Wasilij Surikow, Iwan Kramskoj, Izaak Lewitan i Iwan Szyszkin.

Awangarda rosyjska obejmowała szereg zjawisk i zróżnicowanych kierunków w ramach modernizmu, które dominowały w sztuce rosyjskiej w latach 1890-1932. Szczególne miejsce zajęły kierunki: secesja, neoprymitywizm, konstruktywizm, suprematyzm, futuryzm, kubofuturyzm i rajonizm. Przedstawicielami awangardy rosyjskiej w architekturze byli: Michaił Eisenstein, Władimir Szuchow, Iwan Leonidow, El Lissitzky, Władimir Tatlin, Konstantin Mielnikow, w malarstwie i grafice: Michaił Wrubel, Aleksander Benois, Wasilij Kandinskij, Marc Chagall, Aleksander Rodczenko, Kazimierz Malewicz, Michaił Łarionow i Natalia Gonczarowa. Neoprymitywiści rosyjscy utworzyli grupę artystyczną Walet karowy (1909) a kubofuturyści Ośli ogon (1910). Do najważniejszych rzeźbiarzy należą: socrealiści Wiera Muchina i Jewgienij Wuczeticz, konceptualista i przedstawiciel soc-artu (radziecka odmiana pop-artu) Dmitrij Prigow oraz Zurab Cereteli.

Wielu rosyjskich artystów odniosło sukcesy zagranicą, m.in. jeden z twórców abstrakcjonizmu Wasilij Kandinskij, kubista oraz fowista Marc Chagall czy rzeźbiarz Naum Gabo. Do najważniejszych rosyjskich muzeów sztuki należą: Ermitaż, Galeria Trietiakowska, Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu i Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie. Najbogatsze zbiory twórczości ludów pierwotnych posiada Muzeum Antropologii i Etnografii przy Akademii Sztuk w Sankt Petersburgu.

Film

Kadr z filmu Ojciec Sergiusz z 1917 r. W roli ojca Sergiusza Iwan Mozżuchin.

Plik:Bronenosets.jpg

Pancernik Potiomkin. Radziecki plakat filmowy z 1926 r.

Podczas kiedy na Zachodzie kino było przede wszystkim formą rekreacji i wypoczynku dla klasy pracującej, kinematografia rosyjska aż do wybuchu rewolucji w 1917 r. była rozrywką elity i była dostosowana do jej wymagań intelektualnych. Pierwsze filmy zostały wyświetlone w Rosji przez braci Lumière w 1896 r. W tym samym roku powstaje w Rosji pierwszy film uwieczniający koronację cara Mikołaja II na Kremlu autorstwa Camille Cerfa. W 1897 r. pojawiają się pierwsze filmy produkcji rosyjskiej o charakterze dokumentalnym. Do najważniejszych filmów z okresu Rosji carskiej należą m.in. Stieńka Razin (1908), Obrona Sewastopola (1911), Odejście wielkiego starca (1912) czy Ojciec Sergiusz (1917).

Kino rosyjskie i później radzieckie stało się po rewolucji lutowej jednym z najbardziej innowacyjnych ruchów kulturalnych, w rezultacie czego powstały takie dzieła jak np. Niezwykłe przygody Mister Westa w krainie bolszewików (1924), Pancernik Potiomkin (1925), Matka (1926), Październik: 10 dni, które wstrząsnęły światem (1928) i Człowiek z kamerą (1929). Radzieccy twórcy filmowi, przede wszystkim Siergiej Eisenstein i Andriej Tarkowski należeli do grona najbardziej innowacyjnych i wpływowych reżyserów. W 1919 r. aktor i reżyser Władimir Gardin otworzył w Moskwie Instytut Kinematografii – najstarszą uczelnię filmową na świecie. Za ojca radzieckiego kina można uważać Lwa Kuleszowa, reżysera i teoretyka sztuki, który w zasadniczy sposób wpłynął na powstanie Instytutu Kinematografii. Do jego uczniów należeli m.in. Wsiewołod Pudowkin i Siergiej Eisenstein. W atmosferze nadchodzącej wojny oraz w przeciągu II wojny światowej Eisenstein nakręcił dwa dramaty historyczne – Aleksander Newski (1938) oraz Iwan Groźny (1942-1946), mające głęboki wydźwięk polityczny. W 1922 Dziga Wiertow wraz z członkami grupy Kino-Oko ogłosił radykalny manifest, negujący rozrywkowe kino zachodnie przedstawiające wyidealizowany świat burżuazji oraz postulujący filmowanie zwykłych, prostych ludzi.

Od 1932 r. zaczyna dominować promowany przez władze socrealizm. W okresie tym powstają takie dzieła jak: Czapajew (1934), Lecą żurawie (1957) czy Ballada o żołnierzu (1959). W latach 60. i 70. wielką popularność zyskały komedie Leonida Gajdaja, np. Operacja "Y", czyli przypadki Szurika (1965), Brylantowa ręka (1968) i Iwan Wasiljewicz zmienia zawód (1973). W 1969 r. Władimir Motyl nakręcił Białe słońce pustyni – pierwszy film z gatunku "ostern". Film ten oglądany był przez radzieckich kosmonautów podczas lotów kosmicznych.

W przeciągu lat 80. i 90. pomimo zniesienia cenzury, kino rosyjskie przeżywało kryzys spowodowany drastycznymi cięciami w dotacjach państwowych. Na początku XXI w., wraz z polepszeniem się sytuacji gospodarczej w kraju, kino rosyjskie doznało odrodzenia. Poziom produkcji filmowej w Rosji w bardzo krótkim czasie osiągnął wyższy pułap od produkcji brytyjskiej lub niemieckiej. Dochody z kinematografii wyniosły w 2007 roku 565 mln $, o 37% więcej niż o rok wcześniej. Do najbardziej znanych filmów nakręconych po roku 1991 należą m.in. Spaleni słońcem (1994) i Dwunastu (2007) Nikity Michałkowa, Brat (1997) Aleksieja Bałabanowa, Rosyjska arka (2002) Aleksandra Sokurowa oraz 9 Kompania (2005) Fiodora Bondarczuka.

Kuchnia

Kuchnia rosyjska ze względu na różnorodność etniczną i kulturową kraju jest niezwykle bogata i różnorodna. Powstawała często w surowych warunkach klimatycznych a jej podstawy stanowią: ryby, drób, dziczyzna, grzyby, owoce leśne i miód. Ze względu na urodzaj żyta, pszenicy, jęczmienia i prosa na południu kraju, powstało w Rosji wiele rodzajów pieczywa, kwasu chlebowego, piwa i wódki. Głównymi składnikami zup i sosów o różnych smakach są potrawy sezonowe lub magazynowane oraz ryby i mięso. Za tradycyjne dania rosyjskie uważa się m.in. przepiórkę z pierogami, pielmieni, naleśniki, czarny kawior (podawany jako zakąska), wędzone, suszone lub surowe ryby (np. bieługa, jesiotr, tołpyga), paschę, barszcz, botwinkę i wiele innych.

Święta państwowe

Święta państwowe

Data	Polska nazwa	Oryginalna nazwa
1 stycznia-5 stycznia	Nowy Rok	Новый год
7 stycznia	prawosławne Boże Narodzenie	Рождество Христово
23 lutego	Dzień Obrońcy Ojczyzny	День защитника Отечества
8 marca	Międzynarodowy Dzień Kobiet	Международный женский день
1 maja	Święto Wiosny i Pracy	Праздник весны и труда
9 maja	Dzień Zwycięstwa	День Победы
12 czerwca	Dzień Rosji	День России
4 listopada	Dzień Jedności Narodowej	День народного единства

Sport

Rosjanie zawsze odnosili wielkie sukcesy pod względem liczby utalentowanych sportowców i ilości zdobytych medali na igrzyskach olimpijskich oraz w innych zawodach międzynarodowych. W przeciągu istnienia ZSRR radzieccy olimpijczycy zdobyli największą liczbę medali na 14 spośród 18 olimpiad. Biorąc pod uwagę ten fakt można stwierdzić, iż Związek Radziecki był w owym czasie dominującą potęgą sportową. Począwszy od Olimpiady Letniej w 1952 r. sportowcy radzieccy zawsze byli w pierwszej trójce pod względem liczby zdobytych złotych medali. W 1980 r. Letnie Igrzyska Olimpijskie miały miejsce w Moskwie. W 2014 r. Zimowe Igrzyska odbędą się w Soczi. 2 grudnia 2010 roku Komitet Wykonawczy FIFA powierzył Rosji organizację mistrzostw świata w piłce nożnej w 2018 roku.

Problemy międzynarodowe

Sporna południowa część Wysp Kurylskich

Prezydent Rosji Władimir Putin i prezydent Gruzji Micheil Saakaszwili podczas spotkania w Petersburgu w 2006 r.

Większość sporów granicznych odziedziczonych po ZSRR zostało rozwiązanych w latach 2004-2010 drogą kompromisu. Stuletni spór pomiędzy Chinami i Rosją o przebieg granicy na rzekach Amur, Ussuri i Argun został definitywnie ukończony na mocy porozumienia z 2004 roku. W 2005 roku zakończono wytyczanie granicy rosyjsko-kazachskiej. W 2010 zakończono 40-letni spór norwesko-rosyjski o obszar wodny o powierzchni ok. 175 tys. km² na Morzu Barentsa i Oceanie Arktycznym. Rząd fiński oficjalnie potwierdził brak jakichkolwiek roszczeń terytorialnych wobec rosyjskiej części Karelii, o którą upominały się niektóre fińskie ugrupowania polityczne.

Do nierozwiązanych problemów należy spór japońsko-rosyjski o południową część Wysp Kurylskich. Japonia na konferencji w San Francisco w 1951 roku zrzekła się praw do Wysp Kurylskich, zajętych przez wojska ZSRR 18 sierpnia 1945 r. W okresie zimnej wojny uznała jednak, że traktat nie obejmuje czterech wysp, stanowiących "Terytoria Północne Japonii". Od zwrotu tych wysp uzależniła także zawarcie traktatu pokojowego z ZSRR po 1945 roku, którego nie podpisano do dzisiaj. Kolejny problem stanowi brak wytyczonej granicy ukraińsko-rosyjskiej na Morzu Azowskim i w Cieśninie Kerczeńskiej. Rosyjski parlament do tej pory nie ratyfikował dokumentu z 1990 roku o przebiegu granicy z USA na Morzu Beringa. Niektóre środowiska polityczne w Estonii i na Łotwie domagają się przywrócenia granic ustalonych na mocy traktatu z Tartu i traktatu ryskiego (1920), co jest sprzeczne z porozumieniami zawartymi pomiędzy tymi krajami a Rosją w 1996 i 1997 roku. Przyczyną napięcia pomiędzy Gruzją, państwami zachodnimi i Rosją jest uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej przez Federacją Rosyjską oraz uznanie suwerenności Kosowa przez państwa zachodnie.

Przyczyną nowego sporu może okazać się rywalizacja pomiędzy Rosją, Kanadą, USA i Danią o strefę ekonomiczną w roponośnej Arktyce. Kontrowersje budzą także zgłaszane przez Rosję propozycje uruchomienia korytarza międzynarodowego mającego łączyć Białoruś z obwodem kalliningradzkim i który ma przebiegać przez terytorium Litwy. Spór ten może zostać zażegnany zniesieniem obowiązku wizowego dla obywateli rosyjskich przebywających na terenie UE.

Linki zewnętrzne

• Prezydent Rosji (ros.) (ang.)
• Premier Federacji Rosyjskiej (ros.) (ang.)
• Rząd Federacji Rosyjskiej (ros.) (ang.)
• Duma Państwowa (ros.)
• Rada Federacji (ros.) (ang.)
• Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej (ros.)
• Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej (ros.) (ang.)
• Najwyższy Sąd Arbitralny Federacji Rosyjskiej (ros.) (ang.) (fr.)
• Federalna Służba Statystyczna (ros.) (ang.)
• RosjaPL.info – portal o Rosji, Ukrainie i krajach b. ZSRR (pol.)
• Rossya, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 776 . (pol.)